Sva pomoć Englezima

DRAŽA Mihailović je trebalo da digne ustanak u pozadini i da očisti deo teritorije kojim bi prolazila desantna vojska. Mihailović je dobio zadatak da okupi i sjedini sve četničke snage i da ih "ne izloži" u borbi s Talijanima, tj. da izbegne veće borbe kako bi mogao na proleće da pomogne desant britanske vojske.

Primedbu "obavještajca NOP-a" da četnici i onako šuruju s Talijanima Stanislav Rapotec je odlučno odbio, jer je to bio samo taktički potez zbog dobijanja na vremenu i operativnoj snazi: "Do tzv. šurovanja došlo je samo tamo gdje su četnici morali da se bore protiv više neprijatelja, kao na pr. ustaša i nekih pljačkaških bandi, prosto razbojnika... Sa ovakvim taktiziranjem četnici štede svoje ljude do desanta, koji u prvo vreme moraju osigurati prolaz desanta".

Rapotec je na kraju istakao da "Jugoslaveni" (četnici) imaju stalnu vezu sa jugoslovenskom emigracijom preko radio stanice u Istočnoj Bosni, i da postoji veza preko kurira koji "stalno dolaze i odlaze". Prikupivši potrebne podatke o četničkom pokretu, Rapotec se posle nekoliko meseci vratio u Kairo.

"Obavještajac NOP-a" iz Splita sastavio je izveštaj februara 1942. o radu i delovanju Bartulovićevih drugova - "jugonacionalista" u Splitu. Izveštavao je o kretanju Danka Anđelinovića, njegovim vezama s Birčaninom; o V. Šegviću i njegovom "prerevnosnom" ispoljavanju jugoslovenskog nacionalizma; o Milohniću, nekadašnjem kriminološkom komesaru, idejnom Jugoslovenu; o zajedničkom radu HSS i jugonacionalista prema "novoj" direktivi iz Londona.

Splitski "jugonacionalista" Arnerić se zalagao za saradnju Jugoslovena (četnika) i komunista, i u slučaju izbijanja sukoba među njima, predlagao je da "Jugoslaveni izbegnu sukobe i da se povlače na vreme". Rapotec je zaključio da su "Jugoslaveni" u Splitu slabo organizovani "i šta više preplašeni jer se, tražeći od njih da oni izvrše neki zadatak, svak od njih izvlačio". "Pukovnik" bivše jugoslovenske vojske zalagao se za zajedničku borbu četnika i partizana, pod jedinstvenim rukovodstvom, protiv okupatora i ustaša.

Ivo Lola Ribar (konspirativno "Fišer") 17. marta 1942. izvestio je iz Splita vrhovnog komandanta Josipa Broza o političkom stanju u Dalmaciji, koje je po njemu bilo "vrlo zanimljivo": "Vodstva HSS-a, SDS-a i sličnih grupa drže se - kao i svugdje - tako da su pukli pregovori između njih i naših. Veliku aktivnost razvijaju izgleda krugovi jugonacionalista, koji su Dražini eksponenti. U rejonu Knina i Sinja dejstvuju četnici pod vodstvom nekog tipa Paje Popovića (jedan od julskih ustanika). Prema obavještenjima dalmatinskih drugova i tamo je stigla neka misija iz Kaira koja je navodno nosila Draži direktivu da se pomiri s nama, i studirala mogućnost za desant trupa. O ovome ćemo dobiti preciznije podatke, a izgleda da je neka ozbiljnija petljavina".

Istoričar Đuro Stanisavljević je zapisao da je zbog slabosti četničke organizacije na terenu, u decembru 1942. panika zahvatila i građanske političare u Splitu, koji su se ponovo angažovali da ostvare građanski blok i pojačaju četničku akciju u Kninskoj krajini. On je dalje naveo da su se u tom smislu pokrenuli i neki jugoslovenski nacionalisti, mobilišući prvu grupu od 40 Hrvata-četnika za Kninsku krajinu.

Bartulović je pokrenuo inicijativu za formiranje Nacionalno-demokratskog bloka ili Građanskog bloka u Splitu, koji je prerastao u novembru 1942. u Jugoslovenski revolucionarni pokret ("jugorepo"), sa ciljem da okupi jugoslovenske nacionaliste. Pokret je usvojio rezoluciju i uputio je Dragoljubu Mihailoviću. U svom memoarskom iskazu Radmilo Grđić "živo se sećao sa koliko je radosti Mihailović primio vest splitskih nacionalista".

Komunistički istoričar Branko Latas je tvrdio da su osnivanje Jugoslovenskog revolucionarnog pokreta u januaru 1943, Dragoljubu Mihailoviću predložili "neki intelektualci", među kojima su bili Niko Bartulović, dr Beroš i dr Zvonko Šimunić. Oni su Mihailoviću uputili "deklaraciju" u kojoj su, kao Hrvati "jugoslovenski orijentisani", predložili "prilaženje novim mjerama" kako bi u što većem broju privukli Hrvate u četničku organizaciju.

Predložili su da se osnuje "Jugoslovenski revolucionarni pokret", koji je pod svoju zastavu trebalo da okupi nekompromitovane Hrvate, "tako da unutarnjom revolucijom dovede do moralne, nacionalne i socijalne obnove kod Hrvata, da se kao instrument takve revolucionarne akcije, odmah obrazuju posebne vojne formacije, pod imenom Jugoslavenskih legija, koje bi djelovale paralelno sa četničkim pokretom, a bile bi nosioci revolucionarne borbe u hrvatskim krajevima".

Jugoslovenske legije su vođe "jugorepa" smatrale delom redovne Jugoslovenske vojske u Otadžbini. Oni su smatrali da je Split "najpodesniji da bude centar akcije, te da se u njemu organizuje vodstvo, sa svim potrebnim aparatom za njeno vođenje".

Deo jugonacionalista iz Splita, među kojima i Bartulović, bio je nezadovoljan nacionalnom strategijom Birčanina i sve više su se ideološko-politički i nacionalno udaljavali, boreći se za blagonaklonost Dragoljuba Mihailovića: Bartulović sa jugoslovenske pozicije postepenog približavanja partizanima, a Vilović sa srpske pozicije čuvanja izvorne četničke borbe za srpstvo, pa potom i za unitarno monarhističko jugoslovenstvo.

(Nastaviće se)