Mrtva straža na Jadranu

DOKTOR Jakša Račić, iako je bio ugledni građanin Splita, član Senata Kraljevine Jugoslavije, predsednik društva „Marjan“, likvidiran je na brutalan način. Istoričar Milovančev konstatuje da je „drugo političko i nacionalno opredeljenje bilo odlučno da se ugasi život liječnika koji je izvršio hiljade operacija spasavajući živote drugih ljudi“.

Vladimir Dedijer je u svom prvom izdanju „Dnevnika“ (najmanje cenzurisanom) ostavio mučan opis Račićeve likvidacije: „Kazna je izvršena u Račićevoj kući. Kad je ušao kroz vrata, udaren je čekićem, a zatim je dobio nož u srce!“

Jugoslovenski nacionalizam je bio vrlo izražen kod Srba rimokatolika i Hrvata Jugoslovena Dubrovnika, Cavtata i okoline. Ti krajevi su, od nekada čisto srpsko-katoličkih sredina, tokom dvadesetog veka pretvoreni u ekskluzivno velikohrvatski rubni bastion (kao što je to danas i Vukovar). Pored srpskog Vukovara, u kojem je danas ipak ostalo oko 33 odsto pravoslavnih Srba, Dubrovnik je doživeo potpuno „oslobađanje“ od rimokatoličkih i pravoslavnih Srba sa završetkom Drugog svetskog rata. Od nekadašnjeg srpsko-romanskog grada, danas je to „čisti“ grad hrvatstva, neprijateljski orijentisan prema Srbima.

O Dubrovniku kao nacionalnom i kulturnom sedištu južnodalmatinskih Srba najbolje svedoči popis stanovništva od 31. decembra 1890. godine, po kom je dubrovačka općina imala 11.177 stanovnika, od kojih je bilo 9.713 Srba rimokatoličkih i pravoslavnih (u samom Dubrovniku živela su 5.823 Srbina). Ostatak stanovništva pripadao je Italijanima (Romanima) 716, Mađarima (384), Nemcima (285) i drugima. Prema veroispovesti dominirali su rimokatolici (10.327), dok je pravoslavnih bilo svega 546. Srbi su u velikoj većini bili rimokatolici, Hrvati nisu pominjani. Dakle, rubni rimokatolički gradovi postajali su stubovi hrvatstva, „mrtva straža“ na Dunavu i južnom Jadranu, iako u njima do početka 20. veka nije bilo nijednog Hrvata.

Slična je situacija bila i sa Konavlima i Cavtatom - „Malim Beogradom“, u kojem su dominirali Srbi rimokatolici. Čak i na izborima iz tridesetih godina Srbi rimokatolici su bili velika većina. Tako je na opštinskim izborima u Cavtatu, od 19. decembra 1937. većinu dobila nacionalna (jugoslovenska) lista Nike Vragolova. U članku „Iz Cavtata“, štampanom u listu „Dubrovnik“, ističe se da se Cavtaćani osećaju 70 odsto kao Srbi, a 95 odsto su jugoslovenski opredeljeni. Mačekov HSS je protiv njih vodio žestoku kampanju i, kako ističe pisac članka: „Da nas u našem domu vrijeđaju i da pokazuju svoju snagu vlasima (Srbima) Cavtaćanima“.

Sporazumom Cvetković-Maček 26. 8. 1939, Dubrovnik sa Konavlima je odvojen od Zetske banovine i dodeljen novostvorenoj Banovini Hrvatskoj. Mačekov HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo da progoni Srbe katolike, Jugoslovene i sokole. Povodom zabrane proslave Dana ujedinjenja 1. decembra 1939 u listu „Dubrovnik“ je objavljen članak potpisan sa Cavtatska omladina u kom se ističe:

„Radi toga svog vjerovanja, još pod mrskom Austrijom teško je stradao izgnanstvom, taoštvom, mučeništvom u utamničenju, nevoljama u dezerterstvu i ostalim mnogobrojnim maltretiranjima, koja su crno-žute aveti iskaljivale na mnogim patriotima našega rodoljubivog mjesta. Ali Jugoslavija, ostati će vječno čista i sjajna kao sunce. A ti, stara naša majko, Srbijo kao nekoć kada su tebe radi očevi naši, braća i sestre naše u izgnanstvu, u tamnicama i progonstvu, u mukama i patnjama svoj duh čeličili; kao onda, kada su u Tebi sva slobodarska uzdanja bila, obraća se Cavtat tvoj i moli te i preklinje: Ustaj Srbine, složi se, ne kloni - pravda te zove, na ovo naše sinje Jadransko more!“

Stanovnici Cavtata bili su 1940. izloženi policijskim pretresima, maltretiranjima Mačekovih „zaštitara“ i to „najvećim dijelom baš istih onih, kod kojih su se 1914. vršili isti pretresi i tražile slike kralja Petra, kralja Aleksandra i kralja Nikole, te srpske trobojnice i ine nacionalne svetinje sa namjerom, da bi ih se pod vješala dovelo. U svakoj kući bez razlike, mješte paklenih mašina, bombi, mitraljeza i ekrazita, nađeno samo na najistaknutijim mjestima mnoštvo slika, sličica, knjiga, posveta i spomenara, koji su ostali na svome mjestu, da čuvaju svete tradicije Cavtata, da svjedoče o prošlosti u kojima se uz staru pjesmu javorovih gusala, odgajaju zdravi i svijesni naraštaji, koji će i u buduće samo čuvati i graditi a nikada otuđivati i rušiti! Tu ćemo ostati bez obzira na čuđenje čitave hrvatske javnosti“ (kako to piše „Obzor“ od 23 II 1940).

U članku „Brisanje srpskih opština“, objavljenom 18. maja 1940. u listu „Dubrovnik“, komentariše se priključenje općine Cavtat konavoskoj općini sa sedištem u Grudi: „Jer, ne postoji nikakvih razloga, da se općina Cavtat, koja je pokazala sposobnost svog samoupravljanja, briše prosto s toga, što time hoće da se utvrdi, kako kod nas ne postoji srpskih općina, i prema tome ni Srba“. List „Dubrovnik“ je februara 1941. preneo izjavu jednog iz vođstva HSS izrečenu na sednici u Dubrovniku: „Mi dobro znamo da je to za Cavtat propast, ali neka propada, isto nije naš!“

(Nastaviće se)