Ostvaren zavet predaka

ČIM su objavljena pravila za izbore, javili su se kritičari, pretežno pristalice kralja Nikole, koji su tvrdili da su izborni rokovi veoma kratki. Prema njihovim primedbama, time su favorizovane pristalice ujedinjenja, jer su bili mnogo organizovaniji i njima su pomagali Centralni odbor i vojska. Tačno je da je oko 50 oficira i oko 100 vojnika, Crnogoraca, koji su se nalazili u jedinicama srpske vojske, angažovano da kao agitatori obilaze izborno područje i propagiraju ujedinjenje.

Isto tako je bilo tačno da su i pristalice kralja Nikole imale podršku vojske, ali ne srpske, nego italijanske i američke. Obaveštajna služba srpske vojne komande je saznala da su jedan italijanski i jedan američki odred krenuli dan pre izbora iz Kotora prema Cetinju da ohrabre protivnike ujedinjenja. Međutim, njih su pristalice ujedinjenja presrele na Duboviku i prinudile da se vrate u Kotor.

Ne treba izgubiti iz vida činjenicu da su na predizbornim skupovima istupali veoma uticajni ljudi iz Crne Gore, koji su pozivali narod da se opredeli za ujedinjenje. U Kolašinu je na narodnom zboru govorio Milo Dožić, bivši predsednik Narodne skupštine i nekadašnji bliski saradnik kralja Nikole, koji je uveravao prisutne da je najbolje rešenje za narod u Crnoj Gori da se ujedini sa narodom u Srbiji. Isto mišljenje je imao i general (brigadir) Miloš Medenica, koji je uživao veliku popularnost u narodu.

Na Cetinju su najagilniji agitatori za ujedinjenje bili ljudi koji nisu pripadali ni političkoj ni vojnoj eliti, nego su uživali autoritet kao ugledni lekari, sveštenici, pravnici, a na prvom mestu se isticao mitropolit Gavrilo Dožić (potonji srpski patrijarh). U narodu se, osim toga, znalo da se bivši ministar Janko Spasojević vratio iz Pariza i da se stavio na čelo političkog tela koje radi na tome da se "dve srpske države što prije spoje".

Izjašnjavanje "za" ili "protiv" ujedinjenja odvijalo se u zagrejanoj atmosferi u kojoj se sve više uočavala oštra diferencijacija, koja će kasnije imati teške posledice. Sticajem okolnosti, kandidatska lista pristalica ujedinjenja štampana je na belom papiru, a njihovih protivnika na zelenom. Tako je došlo do poznate podele Crnogoraca na "bjelaše" i "zelenaše".

Neki istoričari pobijaju tvrdnju da su "bjelaši" i "zelenaši" nazvani tako zbog boje kandidatskih lista, ali isto tako negiraju ustaljeno mišljenje da su "zelenaši" bili zakleti protivnici ujedinjenja. Oni smatraju da su se u Crnoj Gori razlike ispoljavale uglavnom oko toga u kojoj se formi treba ujediniti i kakav ustavni oblik treba da ima nova država, da li treba izvršiti "bezuslovno" ili "uslovno ujedinjenje".

Kao argument za ovu tvrdnju oni navode primere sa predizbornih skupova na Cetinju i u Njegušima. Na jednom skupu na Cetinju, grupa "zelenaša", koja je napadana od "bjelaša", odgovorila je: "I mi smo za ujedinjenje, ali uslovno ujedinjenje, odnosno da Crna Gora uđe u ujedinjenu Jugoslaviju kao samostalna kraljevina; onako kako će da uđe i Srbija i druge pokrajine".

Zasedanje Narodne skupštine, koje neki nazivaju istorijskim a neki to negiraju, počelo je 11. novembra 1918. godine (po starom kalendaru) u Podgorici u zgradi Monopola. Sednice su trajale pet dana, u prisustvu 165 izabranih poslanika. Posle dve vanredne i pet redovnih sednica, na kojima je učestvovao veliki broj poslanika, jednoglasno je usvojena rezolucija:

"Srpska velika narodna skupština u Crnoj Gori, kao vjerni tumač želja i volje cjelokupnog srpskog naroda u njoj, vjerna istoriskim predanjima i zavjetima svojih predaka, koji su se za njih vijekovima herojski borili odlučuje:

1) Da se kralj Nikola I Petrović - Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prestola;

2) Da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca;

3) Da se izabere Izvršni narodni odbor od pet lica, koji će rukovoditi poslovima dok se ujedinjenje Srbije i Crne Gore ne privede kraju; i

4) Da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti bivši kralj Crne Gore Nikola I Petrović, Vlada Kraljevine Srbije, prijateljske Savezničke sile i sve neutralne države".

Na kraju su poslanici izabrali Izvršni narodni odbor, to jest privremenu crnogorsku vladu od pet članova u koju su ušli ljudi različitog političkog profila. Marko Daković i Lazar Damjanović bili su nekadašnji politički emigranti u Beogradu i ogorčeni protivnici dinastije Petrović, Risto Jojić i Spasoje Piletić imali su umerenije stavove, dok je peti član vojvoda Stevo Vukotić bio blizak kraljevskoj porodici, odnosno bio je brat kraljice Milene.

Iz svega rečenog vidi se da je tvrđenje Sekule Drljevića kao i mišljenje nekih savremenika da je Podgorička skupština održana pod terorom vlasti i pod pretnjama srpskih četnika - ne samo laž nego i veoma banalan i neuverljiv propagandni trik smišljen u kuhinjama srednjoevropskih klerikalaca i kominternovskih komesara.

(Nastaviće se)