Greške na krilima pobede

KADA se posle Velikog rata pisala istorija upotreba vazduhoplova u ratnom sukobu, među pilotima koji su se izdvojili svojim delima našlo se i ime autrougarskog kapetana fregate, Srbina Dimitrija Konjovića. On je bio prvi pilot koji je, 16. septembra 1916, iz svog hidroaviona preciznim pogotkom potopio podmornicu „Fuko“, na 10 kilometara od crnogorske obale.

Prema izveštajima iz tog vremena, kada je Konjović video tragove ulja od potopljenog broda na površini, sleteo je i spasao celokupnu posadu od 29 mornara. Francuski mornari su zakačeni za plovke i krila dva austrougarska aviona sačekali torpiljarku iz Boke Kotorske koja je stigla posle 30 minuta. Te večeri, po svim pravilima viteškog ratovanja, Austrijanci su zarobljenim Francuzima priredili koktel, a potom ih poslali u logor.

Dimitrije Konjović je rođen 29. decembra 1888. u Stanišićima, kod Sombora, u porodici učitelja Pavla Konjovića. Njegov stariji brat bio je ugledni srpski kompozitor Petar Konjović, a brat od strica slikar Milan Konjović. Dimitrije je po završenoj gimnaziji dobio stipendiju austrougarske vlade da školovanje nastavi u vojnoj akademiji u Rijeci.

Konjević je bio jedan od najboljih austrougarskih pilota koji su leteli na saveznike iz Boke. Zbog ratnih zasluga bio je primljen u audijenciju kod cara Franje Josifa, a odlikovan je i Ordenom Marije Terezije. Na kraju rata, sačekao je pobedničke jedinice srpske vojske i predao im sve vojne efektive austrijske vojske u Kumboru. Prešao je u vojsku Kraljevine Srbije, odnosno SHS, gde je ostao do penzionisanja 1923.

U spomen na potapanje podmornice 1916. i spasavanje topljenika, francusko Udruženje spasilaca davljenika iz mora, na stogodišnjicu osnivanja, poslalo je Dimitriju Konjoviću 14. februara 1968. godine počasnu diplomu i zahvalnicu za iskazanu hrabrost, humanost i milosrđe u borbama na moru.

Iz vojničkog života Dimitrija Konjovića ostala je priča da je januara 1916. godine odbio da bombarduje iznurene srpske trupe, koje su se, nakon povlačenja kroz Albaniju, ukrcavale na brodove u jadranskoj luci San Đovani di Medua.

Iako je bio carevini „lojalan“ oficir, Konjović nije hteo da bombarduje brodove na kojima je uz vojnike video i civile. Okrenuo je avion i bombe izbacio u more. Kasnije se ispostavilo da se na jednom od brodova koje je trebalo da gađa, u specijalnom transportu koji je pratio budući srpski patrijarh Gavrilo, nalazilo i „Miroslavljevo jevanđelje“.

Posle poraza Austrougarske i Nemačke, i ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu 1. decembra 1918, jedinicama srpskog vazduhoplovstva počeli su da se priključuju oficiri poražene strane. Srpska Vrhovna komanda je šefu Srpske avijatike, već 6. decembra, naredila da na teritoriji SHS formira nekoliko eskadrila. Najpre su trojica vazduhoplovaca - narednik Marsel Srkulja, potporučnik Josif Antunović i kapetan klase Jovan Kalember upućeni u Zagreb.

Na bivšim austrougarskim aerodromima i letelištima u Mariboru, Zagrebu, Sarajevu, Mostaru i improvizovanom letelištu u Ljubljani zatečeno je dosta vazduhoplovnog materijala. Prikupljeno ljudstvo jugoslovenskog porekla je ubrzano radilo na osposobljavanju aviona.

Radi uspostavljanja jedinstvene komande, juna 1919. od štaba Srpske aeroplanske eskadre obrazovana je u Novom Sadu Vazduhoplovna komanda, koja je dobila rang puka i svojstvo administrativnog organa. Komandovao je pilot-veteran sa Solunskog fronta Branko Vukosavljević, ali on je imao nesreću da iste godine pogine u udesu, baš u Novom Sadu.

Njegov naslednik, potpukovnik Petar Mirković izradio je prvi plan za reorganizaciju vojnog vazduhoplovstva u novoj državi, na osnovu čega su formirane eskadrile u armijskim oblastima: Prva aeroplanska eskadrila u Novom Sadu (sa tehničkim parkom i lovačkim aeroplanskim odeljenjem u Nišu); Druga na aerodromu Rajlovac Sarajevo (sa odeljenjem u Mostaru); Treća na aerodomu Skoplje i Četvrta sa aeroplanskom radionicom u Zagrebu i odeljenjima u Ljubljani i Mariboru. Već 1918. vazduhoplovci nove države imali su „otvorene frontove“ u Koruškoj, ka Mađarskoj i Albaniji jer su se granice još utvrđivale. Pilot Jakov Ljotić (koji je Rajčevićem leteo u rashodovanom avionu na proboju Solunskog fronta), piše da je to bio period „naših“ grešaka:

„U našu eskadrilu došlo je oko 30 avijatičara bivših austrijskih oficira, najvećim delom Hrvata, Slovenaca i nešto Srba. Mi smo ih primili zaista iskreno, kao braću, ali smo brzo uvideli, i oni i mi, da smo ‘dva sveta’, da imamo posebno shvatanje o svim stvarima, a najviše u pogledu na novu državu.

Održavali smo, i oni i mi, vrlo dobre drugarske odnose, ali smo osećali, i oni i mi, da su ti odnosi pre veštački i usiljeni, nego što su prisni. Krivica za ovakvo stanje ležala je na brzom raspletu događaja, na obostranoj nepripremljenosti za ovaj događaj, ali sa tom razlikom da smo mi bili domaćini, da su oni kod nas došli, da smo mi ‘davali ton’, pa tako, na našu žalost, ispali rđave horovođe!“