Vidovdan - dan hrvatske osvete

Po završetku velikog vojnog manevra kod Tarčina, jugozapadno od Sarajeva, 26. i 27. juna 1914. godine, u kome su učestvovali 15. sarajevski i 16. dubrovački korpus, pod zapovedništvom vojnog guvernera u Bosni i Hercegovini Franza Potioreka, austrougarski prestolonaslednik nadvojvoda Franjo Ferdinand je sutradan, na pravoslavni praznik - Vidovdan, stigao u službenu posetu u Sarajevo. Veče pre toga, visoki gost iz Beča, sa suprugom Sofijom, proveo je gotovo sat, na Ilidži u šetnji, usprkos kišnom vremenu. Na ivici šume, koja se prostirala duž staze kojom su šetali, igralo se nekoliko mladunčadi medveda, koji su posebna dovedena za ovu priliku. Sutradan, specijalni dvorski voz, u kome su nadvojvoda i njegova supruga Sofija von Hohenberg, sa 17 minuta zakašnjenja napušta Ilidžu i stiže u 10.07 u Filipovića kasarnu, gde ih je čekala kolona automobila za planiranu vožnju gradom. Dan je bio sunčan, potpuno suprotno od vremenskih uslova koji su ih dočekali na Ilidži.

Pored zvaničnika Austrougarske monarhije, ovu “istorijsku” posetu sa nestrpljenjem iščekivali su i pojedini članovi organizacije “Mlada Bosna”. Na čelu kolene, kako to i danas biva, bio je automobil sa policijom, u drugom su bili sarajevski gradonačelnik Fehim-efendija Čurčić i poverenik vlade i načelnik policije dr Edmund Gerde. U trećem automobilu, s brojem tablice A III-118 nalazio se Ferdinand sa suprugom, zemaljski vladar - inspektor vojske Oskar Potiorek, šef dvorske komore Gustav Šneiberg i nadvojvodin ađutant. Zatim su išla četiri vozila u kojima je bila uobičajna pratnja. Krov nadvojvodinog automobila bio je spušten kako bi okupljena masa sveta mogla što bolje da vidi ugledne goste. Tu idilu prekinuli su bomba Nedeljka Čabrinovića, nizvodno od mosta Ćumurije, i nešto kasnije meci Gavrila Principa. Smrtonosni hitac pogodio je nadvojvodu Ferdinanda u vrat. U nameri da puca u Potioreka, Princip pogađa i prestolonaslednikovu suprugu. Vozač je brzo reagovao. Vozeći unazad preko mosta prešao je na drugu stranu obale i brzo stigao do guvernerove rezidencije. Ali bilo je prekasno. Najpre je preminula vojvotkinja, a potom i nadvojvoda. Vest o atentatu ubrzo se proširila po Evropi i svetu.

U Zagrebu se za događaj u Sarajevu saznalo oko 13 sati. Odmah su otkazane sve proslave i koncerti, a bioskopi zatvoreni. Trobojnice, kojima su bile iskićene ulice, jer se očekivao dolazak delegacije riječkih Hrvata, zamenjene su crnim zastavama. Ubrzo, u centru grada počela je da se sliva gomila naroda koji je uzvikivo antisrpske parole: “Dolje Srbi”, “Dolje srpske sluge”, “Na vješala veleizdajnici”! Na vandalski, osvetnički pir nije se dugo čekalo. Prva na udaru je bila Srpska banka, jedna od najuglednijih finansijskih institucija u Hrvatskoj, čiji su vlasnici i akcionari bili uglavnom Srbi. Demolirane su sve prostorije i pretučeni svi zatečeni službenici. Zatim je usledila provala u prostorije patriotskog društva “Srpski soko”, ali razbesnele “osvetnike” ovde je čekalo neprijatno iznenađenje. Dočekali su ih spremni sokolaši i izbacili na ulicu. U ovom krvožednom naletu nije pošteđena ni redakcija srpskog lista “Novosti”. Najveće razaranje je doživela pravoslavna crkva u samom centru grada, u kojoj je razularena gomila uništila sve što joj je došlo u ruke.

Na Jelačićevom trgu organizovan je veliki miting na kojem je, govorio i jedan od najzagriženijih srbofoba - frankovac Ljubomir Maštrović, koji je pozvao na osvetu austrougarskog prestolonaslednika: “Ovaj grozni čin je plod velikosrpske propagande”, rekao je Maštrović, “a izvedoše ga Srbi, i to na Vidovdan! Vidovdan je dan srpske osvete, a od danas nek bude i dan osvete naše, jer tko se ne osveti taj se ne posveti... i mi ćemo se tog držati, osvetit ćemo hrvatskog prestolonasljednika, osvetit ćemo Hrvatsku”.

Sutradan u režiji Hrvatske stranka prava (frankovaca) organizovane su nove velike antisrpske demonstracije. Demonstranti su se okupili pred upravom lista “Hrvatska” u Gundulićevoj ulici, odakle su krenuli gradom uzvikujući “Dole Srbi! Osvetimo hrvatskog prestolonaslednika! Dole Ubice! Napolje iz Zagreba! Idite u Beograd! Dole kralj Petar!” O novom rušilačkom pohodu, sutradan, u listu “Obzor”pisalo je: “Izgleda da je vođa frankovačke rulje koja je pljačkala i demolirala dućane Srba u Zagrebu, bio zastupnik Stranke prava Ivica Frank, koji je s podnožja Jelačićevog spomenika harangirao masu pozivajući na nerede i pljačku (...) te javno pozivajući da se s vješanjima ima početi od saborskog predsednika Bogdana Medakovića (oca akademika Dejana Medakovića op. autora). (...) te da je juče u Sarajevu ubijen jedini uzdanica Hrvata.”

O tim danima i ukupnoj atmosferi u Zgrebu zanimljivo svedočenje je ostavio i dr Ivan Ribar, inače otac legendarnog sekretara SKOJ-a Lole Ribara i prvi predsednik Skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca,a potom i prvi predsednik AVNOJ-a. U to vreme on je bio poslanik Hrvatsko-srpske koalicije u Saboru. U knjizi “Politički zapisi” piše: “I opet nastaje frankovački teror. Napadi na život i imovinu Srba, kao i Hrvata koji su išli zajedno sa Srbima, opet počinju. Ponovno se organiziraju frankovačke bande, koje vrše denuncijacije i pogrome.”

Mesec dana kasnije, 27. jula 1914. kada je Austrougarska objavila rat Srbiji dr Ribar takođe beleži: “Gledao sam prizor u Zagrebu na Jelačićevom trgu, na dan objave rata, kako frankovačke bande pale dućanski namještaj iz srpskih trgovina, pošto su prije toga svu robu opljačkale. Oko velike vatre stoje frankovci pjevajući carsku himnu i kličući: Smrt Srbima. Frankovci su tada potpuno onemogućili i rad hrvatskog Sabora svojim najpogrdnijim psovkama i uvredama optužujući vođstvo Koalicije za izdaju zemlje".

Huškačku atmosferu pos­le atentata posebno je podizalo glasilo Hrvatske stranke prava “Hrvatska”, koja je iz dana u dan pozivala na obračun sa Srbima veleizdajnicima. Na naslovnoj strani, 29. juna, otvoreno pozivaju na linč: “U našem krugu, našem tijelu nalazi se sva sila krpuša u spodobi Srba i Slavosrba, koji nam prodaju grudu i more, a eto i kralja ubijaju! S njima se moramo jednom za uvijek obračunati i uništit ih. To nek nam bude od danas cilj.” U istom broju, takođe, piše: “Oba zločinca su fanatični Srbi”, oni su “sinovi onog kletog plemena, koje svuda sije mržnju, klanje i ubojstva, koje gramzeći za vlašću podlo obara pred sobom sve, umišljajući, da će time zastrašiti hrvatski narod”.

Sutra: "Napolje iz Zagreba"