Poslednji dan je bio najkrvaviji

TAČNO na današnji dan, pre 74 godine, završena je mađarska racija u Novom Sadu. Upravo njen poslednji dan bio je najkrvaviji - za otprilike sedam sati (masakr je počeo oko devet, a prekinut je u 16 časova) na Štrandu, u Miletićevoj ulici, na Uspenskom groblju, u kasarni u današnjoj Ulici vojvode Bojovića, na igralištu NAK-a i još nekoliko mesta u gradu, zverski je pobijeno više od 1.000 nevinih Novosađana.

To je bio, i ostao, najcrnji dan u istoriji grada, dugoj nešto više od tri veka. Tokom sva tri dana racije ubijeno je 1.246 ljudi. Uz to, u Šajkaškoj je, od 4. do 19. januara, s istom bestijalnošću, umoreno još 2.345 duša, a mađarski pir okončan je u Bečeju, gde je, od 26. do 29. januara, pobijeno još 215 ljudi.

UKUPAN broj nevinih žrtava krvavog januara 1942. zaokružen na 3.806. Otprilike dve trećine bili su Srbi, a trećina Jevreji. Žrtava je, u neuporedivo manjem broju, naravno, bilo i među pripadnicima drugih naroda, uključujući i mađarski.

Neveseloj statistici stradanja civilnog stanovništva valja dodati i otprilike 3.500 uglavnom Srba, ubijenih u aprilu 1941, tokom mađarske okupacije Bačke. Veliki greh bio bi ne pomenuti i 12.000 bačkih Jevreja, deportovanih u proleće 1944. u nemačke koncentracione logore, od kojih se većina nikada nije vratila. Samo iz Novog Sada ih je bilo 1.900. Preživelo je tek 300.

Greh bi, razume se, bio i ne konstatovati da je krajem oktobra i početkom novembra 1944, u vreme Vojne uprave za Bačku i Baranju, na čijem čelu je bio general Ivan Rukavina, stradao veliki broj Mađara. Koliko, još nije tačno utvrđeno, a većina istoričara je saglasna da je reč o otprilike 5.000.

SKUPŠTINA Srbije je, deklaracijom usvojenom 21. juna 2013, osudila akte protiv mađarskog civilnog stanovništva na kraju rata. Novcem iz budžeta Srbije, u Čurugu je mađarskim civilnim žrtvama podignut i spomenik koji su otkrili predsednici Srbije i Mađarske, Tomislav Nikolić i Janoš Ader. Istovremeno, Vlada Mađarske je finansirala uređenje čuruškog Muzeja žrtava racije koji su njih dvojica, takođe zajedno, i obišli.

Kako su, posle suđenja u Novom Sadu skončali glavni krvnici racije u južnoj Bačkoj, već smo videli. Za većinu, poput Ferenca Feketahalmi-Cajdnera, Jožefa Grašija ili Martona Zeldija koji su pogubljeni posle presuda jugoslovenskih sudova (pre toga bili osuđeni i pred mađarskim), niko, bar ne zvanično, ni docnije nije pokušavao da nađe reči opravadanja. Za načelnika mađarskog Generalštaba Ferenca Sombathelji-Knausa jeste.

On je, naime, rehabilitovan 1994. godine, Vrhovni sud Mađarske poništio je budimpeštansku presudu Narodnog suda iz 1946. kojom je Sombathelji osuđen na doživotnu robiju. Iste godine je isporučen jugoslovenskim vlastima, osuđen na smrt i 4. novembra streljan na Petrovaradinskoj tvrđavi.

U STUDIJI "Skica za portret jednog ratnog zločinca - slučaj Ferenca Sombatheljija", istoričar Zvonimir Golubović tu odluku, čini se sasvim opravdano, smatra potpuno pogrešnom, ne samo iz srpske, već i iz mađarske perspektive.

Iz srpske perspektive stvari su jasne: Sombathelji je bio načelnik Generalštaba u vreme mađarske okupacije Bačke, direktno je naredio raciju u južnoj Bačkoj, a bio je i na čelu zloglasnog Suda načelnika mađarskog generalštaba, koji je tokom četiri ratne godine u Bačkoj na smrt osudio stotine jugoslovenskih rodoljuba. Rehabilitacija takvih zločina bi, zaista, bila neljudsko i neoprostivo ruganje nevinim žrtvama.

Analizirajući njegov slučaj iz mađarske perspektive, Golubović podseća da je Sombathelji neposredno pre nego što je 6. septembra 1941. postao načelnik Generalštaba, na Istočnom frontu komandovao Karpatskom grupom, u kojoj je bilo 30.000 honveda. Vojno gledano, ona je imala dosta uspeha, ali je svoj put obeležila i ubijanjem civila i zarobljenih crvenoarmejaca, pljačkom i razaranjima. U Novom Sadu je, uostalom, o tome svedočio i sam Sombathelji, govoreći o zločinima kapetana Martona Zeldija.

Ono što je, prema Golubovićevom mišljenju, za Mađarsku bilo strašnije, jeste njegov pristanak da u proleće 1942. na Istočni front pošalje oko 200.000 pripadnika Druge mađarske armije. Uz gubitke od oko 70.000 ljudi, ona je, u sovjetskoj ofanzivi u zimu 1943. potpuno razbijena na Voronješkom frontu.

Tako se, zapravo, desilo da je Mađarska, sa Sombatheljijem kao jednim od ključnih aktera, najveći deo svojih snaga žrtvovala za nemački poraz, iako je on, još u septembru 1941. tvrdio da to ne sme da uradi čak ni za nemačku pobedu.

"Stopostotna nemačka pobeda znači stopostotno nemačko rešenje. Šta će biti sa mađarskim rešenjima, ako ćemo sve naše snage žrtvovati za interese nemačke pobede? Zato, razmotrivši sve, mislim da moramo pričekati. Nemojmo žuriti. Nemojmo biti veći Nemci od Nemaca", rekao je, naime, Sombathelji, na jednom savetovanju mađarskog vojnog rukovodstva.

Za Sombatheljija je, nedvosmisleno, rešenje bila obnova Velike Mađarske, uključujući, naravno, i Bačku. U tome se 1941. privremeno i uspelo, ali zahvaljujući isključivo nacističkoj Nemačkoj, pa Golubović postavlja dva logična pitanja:

- Zar je Sombathelji, bez sumnje čovek visoke inteligencije i obrazovanja, zaista mislio da će Hitler pokloniti delove tuđih državnih teritorija Mađarskoj bez zahteva za protivuslugom?

- Ako je zaista bio protiv brojnijeg učešća mađarskih trupa na Istočnom frontu, zašto se, već početkom januara 1942, saglasio sa slanjem novog velikog kontingenta honveda na to ratište?

Očekivati Hitlerovu darežljivost bilo je, naravno, iluzorno, suprotstaviti mu se značilo je kraj generalske karijere. Kada se, posle nemačke okupacije Mađarske, suprotstavio, to se i dogodilo: Sombathelji je 3. aprila 1944. smenjen sa mesta načelnika Generalštaba.

Tada je, međutim, bilo kasno da se bilo šta popravi.