Robijašnice za vreme rata

TOKOM Drugog svetskog rata u Srbiji je postojalo desetak trajnijih i više privremenih logora. Bilo je pritvora, zatvora i robijašnica u svakom gradu. Samo u Beogradu su, kako kaže istoričar Milan Koljanin, bila četiri zatvora - dva su držali Nemci, a dva srpska policija.

Jedan zatvor Gestapoa bio je na današnjem Trgu Nikole Pašića, ondašnja Aleksandrova 5, otprilike prekoputa Starog dvora. Tu su privođeni Jevreji, politički uhapšenici, a daleko manje klasični kriminalci. Drugi je bio u tadašnjem Ratničkom domu, danas Domu vojske, gde je bila centrala Gestapoa za Srbiju. U suterenu je bio zatvor u koji su dovođeni važni zatvorenici, poput vojvode Pavla Đurišića ili majora Jezdimira Dangića.

Prvi zatvor srpske Specijalne policije bio je u zgradi na Obilićevom vencu 4, gde su na mansardi postojale ćelije. Tu su uhapšeni isleđivani i kategorisani, pa slati dalje, najčešće na Banjicu, gde je bilo i političkih zatvorenika, i Jevreja, i kriminalaca.

KRIMINALNA policija je bila smeštena u zgrade gardijske kasarne na uglu Takovske i Dalmatinske, a za pritvorenike obeju policija počela je izgradnja Centralnog zatvora na obližnjem placu. Zvanična adresa mu je bila Takovska 34, ali se u njega ulazilo iz Đušine 5. Otvoren je jula 1942. Imao je dva dela: opšti i posebni, koji se sastojao od desetak ćelija, samo za zatvorenike Četvrtog antikomunističkog odseka Specijalne policije. Barabar sa komunistima, Specijalna policija je hapsila i ravnogorce, ali i pripadnike elite koji nisu iskazali lojalnost nemačkoj vlasti i nisu hteli da potpišu "Apel srpskom narodu".

Na mansardi i u Đušinoj zatvorenici su zlostavljani, batinani po tabanima i dlanovima, potom i ubijani. Iza ovih tortura stajala su ista imena kao i pre rata - Dragi Jovanović, Svetozar Vujković, Božidar Bećarević, Đorđe Kosmajac... Po svojoj surovosti je naročito bio poznat Kosmajac, zbog čega su njega i specijalnog agenta Obrada Zaladu, 6. marta 1942, u atentatu ubili pripadnici skojevske grupe: Milić Martinović, Branko Bulat, Đuro Mađerčić i Nikola Strineka. Atentatori su streljani u Jajincima, 11. avgusta iste godine.

IZ LOGORA je tog dana izvedeno još 96 zatočenika, koji su streljani u znak odmazde. Zbog ovog, ali i atentata na policijskog činovnika Alojza Krala, folksdojčera ubijenog u Pančevu 5. marta 1942, streljano je ukupno 150 ljudi iz Pančeva i Beograda.

Narod je zgradu Specijalne policije na Obilićevom vencu, gde je ujedno bila i Uprava grada, prozvao novom Glavnjačom. Ona prava, na Kraljevom, danas Studentskom trgu, tokom rata uopšte nije radila, jer je u bombardovanju 1941. srušena, a zatvor u podrumu oštećen. Nemci su zgradu odmah obnovili za svoje potrebe, ali je nisu koristili kao zatvor.

Početkom jula 1941. otpočeo je rad koncentracioni logor na Banjici, što je uveliko rasteretilo zatvorske kapacitete u gradu. Na Banjicu su odmah premešteni brojni zatvorenici beogradske policije. Što se tiče predratnih robijaša, većina osuđenih za ubistva i druga klasična kriminalna dela kaznu je služila u požarevačkoj Zabeli.

U SRBIJI su postojali koncentracioni logori: Banjica, Staro sajmište (tada u NDH, ali pod upravom Trećeg rajha), Topovske šupe kod Beograda, Veliki Bečkerek na obodu Zrenjanina, Crveni krst u Nišu, Dulag 183 u Šapcu, Svilara u Pančevu, logori u Novom Bečeju i Paraćinu, Burica štala u Garevcu...

Istoričar Milan Koljanin napominje da je postojao još jedan logor koji se retko pominje, na samom ušću Save u Dunav, napravljen u septembru 1940. Bio je to tranzitni logor za Nemce koji su preseljavani iz delova Rumunije koji su pripali SSSR po sporazumu Ribentrop-Molotov. Logor je za vreme rata preuzela nemačka organizacija Tot i u barake smestila radnike koji su radili na zidanju lučnog, današnjeg tramvajskog mosta.

U leto 1942. ovaj logor je postao ispostava Sajmišta, pa su tu boravili najzdraviji zatvorenici, koji su mogli da prežive zaraze i golgotu Starog sajmišta. Odatle su slati dalje, u druge logore u Norveškoj, Grčkoj... Već naredne godine pripao je SS trupama, i tu su dovođeni regruti, Albanci sa Kosova i muslimani iz BiH, koji su odlazili na obuku za 13. brdsku SS diviziju Handdžar. Od jeseni 1943. to je bio logor za ratne zarobljenike (sovjetske, italijanske, američke i britanske pilote, pa i partizane). Stradao je u savezničkom bombardovanju, za Uskrs 1944, kada je gađan savski most i okolina.

Oni koji su preživeli ovo bombardovanje prebačeni su u novi logor na Zvezdari, Milišićevu ciglanu, blizu Gradske bolnice.

LOGOR Crveni krst u Nišu osnovale su nemačke okupacione snage u aprilu 1941, u magacinskoj zgradi konjičkog puka "Miloš Obilić", za privremeni smeštaj ratnih zarobljenika jugoslovenske kraljevske vojske. Od aprila do 22. juna 1941. godine, u vreme nemačko-sovjetskog rata, tu su smeštani Jevreji, pripadnici predratnih demokratskih partija, članovi četničkih udruženja, sveštenici, narodne vođe još iz doba Topličkog ustanka 1917, aktivni kraljevski oficiri, sledbenici 27. marta, anglofili... Kroz njega je za vreme okupacije prošlo oko 30.000 zatvorenika, a 10.000 logoraša i zatvorenika iz drugih zatvora u gradu streljano je na Bubnju kod Niša. Do sada je utvrđeno 3.550 imena streljanih.

Oni koji nisu streljani na brdu Bubanj, masovno su prevoženi u logore širom Evrope (Nemačku, Austriju i Norvešku). Put u internaciju uglavnom je išao preko banjičkog logora, Sajmišta ili direktno. Neposredno pre rasformiravanja logora i odlaska Gestapoa iz Niša, 14. septembra 1944, streljana je poslednja grupa logoraša.

ZGRADA bivšeg logora u Zrenjaninu nalazila se na kraju Ulice cara Dušana, blizu pravoslavnog groblja, u starom mlinu, sagrađenom 1799. Zvanično, zvao se Koncetracioni logor vanjske ispostave policijske bezbednosti u Velikom Bečkereku, ali je prozvan "Komunistički logor". Kroz njega je prošlo više hiljada Srba, Roma, Jevreja, partizana, od kojih su mnogi pobijeni, a više grupa je deportovano u evropske kazamate. Stari mlin je funkcionisao kao logor sve do 1948, ali su u njemu tada bili zatvorenici nemačke nacionalnosti.

Krajem septembra 1941. nemačka vojska osnovala je koncentracioni logor i u Šapcu, kroz koji je prošlo oko 30.000 stanovnika Mačve. Zatvorenici su uglavnom uzimani kao taoci za streljanje iz odmazde. Prvo je, u septembru, 342. divizija postavila koncentracioni logor kod sela Jarak u Sremu, a zatim je uspostavljen novi logor, 30. septembra, u šabačkoj južnoj kasarni. Zbog pogibije 21 nemačkog vojnika, general Beme je, 4. oktobra 1941, naredio da se strelja 2.100 zatvorenika iz koncentracionih logora u Šapcu i Beogradu (Jevreji i komunisti). Nedelju dana kasnije streljano je 805 mačvanskih Jevreja i Roma, i to su bile prve šabačke žrtve.

HAPŠENjE INTELEKTUALACA

U JESEN 1941. uhapšena su 152 intelektualaca-rodoljuba: profesori univerziteta, naučnici, kulturni radnici. Oni su upućeni na Banjicu, a među njima su bili: Aleksandar Belić, Aleksandar Deroko, Vasa Čubrilović, Miloš Đurić, Risto Stijović... Dragi Jovanović ih je optužio da su pristalice engleske plutokratije, američkog imperijalizma, jevrejske bankokratije i Kominterne. Za njih je kod Nemaca urgirao lično Dimitrije Ljotić. Većina je puštena do kraja 1941. godine.