Vladar sa Cetinja na srpskom prestolu

PRIVRŽENOST Rusije Cetinju i spremnost Petrograda da se izbori za crnogorske nacionalne interese ispoljila se naročito za vreme srpsko-turskog rata 1876-1878, u kome je učestvovala i Crna Gora. U isto vreme, posle toga rata, došla je do izražaja velika zluradost i nepoverenje nekih zapadnih sila, naročito Engleske, prema Crnoj Gori i uopšte prema srpskom narodu.

Kao što je poznato, posle rusko-turskog rata, u okviru kog se odvijao i srpsko-turski, kao i crnogorsko-turski rat, sklopljen je Sanstefanski mir, koji je diktirala pobednička sila - Rusija. Po tom mirovnom ugovoru, Crna Gora je (kao i Srbija) postala nezavisna država, a njena teritorija je proširena na 15.700 kvadratnih kilometara. To je bio veliki dobitak za malenu Crnu Goru, pogotovo što se ovo proširenje odnosilo na delove plodne zemlje, kao i na deo obale Jadranskog mora. Zahvaljujući ruskom zalaganju, kao zemlje pobednice. Crna Gora je u okviru svoga teritorijalnog proširenja dobila sledeće gradove: Podgoricu, Nikšić, Kolašin, Spuž, Žabljak, Plav i Gusinje, kao i pravo izlaska na morsku obalu kod Bara (godine 1880. Plav i Gusinje su vraćeni Turskoj, a Crnoj Gori je pripao Ulcinj sa obalnim pojasom do reke Bojane).

IZ STRAHA da Rusija posle ovog rata ne postane još moćnija sila i ne zagospodari Bosforom i Dardanelima što bi joj omogućilo izlazak na Sredozemno more, Engleska je počela diplomatski i vojno da mešetari u cilju poništenja i revizije Sanstefanskog ugovora. Pošto je London uspeo da ubedi veliki broj zapadnih zemalja da je potrebno da se sazove jedna međunarodna konferencija na kojoj bi se osporila i poništila teritorijalna dobit Rusije u ratu protiv Turske, sazvan je 13. 6. 1878. godine Berlinski kongres. Na njemu je provejavala antiruska i antislovenska atmosfera, koju su podgrevali engleski delegati. Kongresu je predsedavao nemački kancelar Oto fon Bizmark.

Na Berlinskom kongresu Engleska je igrala otvorenih karata: Srbiju i Crnu Goru je tretirala kao produženu ruku Rusije, dok je Tursku štitila pošto se u Londonu smatralo da osmanlijska država predstavlja najbolju zaštitu od Ruske imperije. Engleski premijer lord Bendžamin Dizraeli je na kongresu otvoreno ispoljavao svoje antisrpske poglede.

Saglašavajući se sa antisrpskom politikom svoga predsednika vlade, engleski ministar spoljnih poslova lord Artur Solzberi se zalagao da Bosna i Hercegovina pripadne Austrougarskoj, plašeći se da bi njeno pripajanje Srbiji i Crnoj Gori stvorilo opasnu situaciju na Balkanu - formirala bi se velika pravoslavna država.

BERLINSKI kongres je, zahvaljujući, između ostalog, i antisrpskom stavu Engleske smanjio površinu teritorije Crne Gore sa 15.700 kilometara kvadratnih koliko je imala po San Stefanskom ugovoru na 9.475, koliko su joj dali delegati kongresa u Berlinu. Ovo je najvidljiviji primer kako su se Rusija a kako neke zapadne zemlje odnosile prema Crnoj Gori i srpskom narodu uopšte.

Posle Berlinskog kongresa, centar ruske politike na Balkanu postaje Cetinje, a ne Beograd. Kralj Milan Obrenović se nakon San Stefana vezao za Beč pa je ruski dvor izbegavao kontakte s njim, a petrogradska diplomatija više ga nije tretirala kao političkog prijatelja i saveznika. Zahlađene odnose između ruskog i srpskog dvora vešto koristi knez Nikola, koji nastoji da ga Rusi prihvate kao iskrenog prijatelja i saveznika, i uspeva u tome. Car Aleksandar III jednom prilikom izjavio je da je Nikola "jedini, iskreni i vjerni prijatelj Rusije".

Da bi pokazao svoju vezanost za Rusiju i ruski dvor, crnogorski knez često putuje u Petrograd, gde je uspostavio bliske veze sa najuglednijim ličnostima ruskog političkog establišmenta. U oktobru 1894. godine dolazi u rusku prestonicu na sahranu cara Aleksandra III, a u junu 1896. prisustvuje krunisanju cara Nikole II. Vrhunac bliskosti kneza Nikole i ruskog dvora je udaja njegovih ćerki za velike knezove iz carske porodice Romanov.

CRNA Gora je posle Berlinskog kongresa ubrzano dobijala sve atribute državnosti, a istovremeno je izgrađivala solidne temelje međunarodnog integriteta. Počev od 1879. godine Cetinje je uspostavilo diplomatske odnose sa 10 država, među kojima su bile Rusija, Srbija, Austrougarska, Turska, Francuska, Italija, Engleska, Grčka, Bugarska i Nemačka. Najintenzivnije veze su bile sa Rusijom i Srbijom, i to ne samo političke, nego i ekonomske. Pošto je budžet Crne Gore bio veoma ograničen, Cetinje nije moglo da uspostavi reciprocitet u pogledu diplomatskih predstavništva sa navedenim zemljama pa u mnogim evropskim prestonicama nije bilo crnogorskog poslanstva. Rusija je izašla u susret Cetinju preuzela celokupnu crnogorsku konzularnu službu u inostranstvu.

Da bi se realnije sagledale političke i ekonomske moći Crne Gore u vreme sticanja državne nezavisnosti i neposredno posle toga, treba istaći da je prema popisu iz 1910. godine na njenoj teritoriji živelo svega 222.015 stanovnika. Zahvaljujući ambicioznom političkom delovanju kneza Nikole, Crna Gora je uživala mnogo veći ugled u inostranstvu nego što bi joj proporcionalno pripadao na osnovu broja stanovnika i veličine teritorije.

U TOKU svoje duge vladavine (od 1860. do 1918) kralj Nikola je održavao bliske odnose sa tri ruska cara, Aleksandrom II, Aleksandrom III i Nikolom II. Najsrdačniji su bili sa carem Aleksandrom II, jer je ruski suveren smatrao da knez Nikola može da bude na čelu celog srpskog naroda. Taj stav se naročito ispoljio posle ubistva kneza Mihaila (1868). Naime, u Petrogradu se smatralo da srpsko namesništvo, koje je izabrano posle Mihailove smrti, počinje da naginje Beču, što nije primljeno sa simpatijama. Da bi se sprečio veći uticaj Austrougarske na političke prilike u Srbiji, na srpski presto je, po uverenju petrogradskih diplomata, trebalo dovesti ličnost koja će umeti da brani ruske interese na ovom politički osetljivom području. Prema mišljenju carskih zvaničnika, ta ličnost je bio crnogorski knez Nikola. Da bi mu se obezbedio dolazak na vlast u Srbiji, ruski dvor je zahtevao od grofa Nikolaja Ignjatijeva, ruskog poslanika u Carigradu, da Portu privoli na ovakvo rešenje, pošto je Turska još uvek imala suverena ovlašćenja u Srbiji.

U RUSKOM javnom mnjenju, isto tako, postojalo je raspoloženje za dolazak kneza Nikole na srpski tron. Uticajni petrogradski list "Golos", u broju od 19. juna 1868. godine, hvali crnogorskog kneza, koji potiče, kako se kaže, od "energične i patriotske dinastije Petrović". Treba, takođe, reći da su i neki uticajni srpski političari van Srbije, kao na primer Svetozar Miletić iz Novog Sada, smatrali da knez Nikola ima pravo da preuzme vladarsku dužnost u Beogradu, jer mu to omogućuje član 5 tajnog sporazuma o saradnji dveju srpskih država, potpisan 1866. godine. Što je najinteresantnije, i u samoj Srbiji postojalo je, u nekim političkim krugovima, raspoloženje da se crnogorski knez ustoliči na srpski vladarski položaj.

GARAŠANIN PRIPREMA PRESTO ZA PETROVIĆE

JEDAN od najuticajnijih političara - Ilija Garašanin - izgleda da je preduzeo i neke konkretne korake kako bi se vladar sa Cetinja ustoličio u Beogradu. Garašanin je, naime, zahvaljujući svom velikom autoritetu uspeo da progura predlog da se novi srpski knez ne bira po automatizmu, to jest po naslednom pravu dinastije Obrenović, nego da jedino Narodna skupština ima pravo da izabere vladara, što je pružalo mogućnost da on bude izabran iz neke druge vladarske porodice. Tako ceo slučaj objašnjava naš ugledni istoričar Slobodan Jovanović, koji je smatrao da je Garašanin to učinio kao odani ruski čovek.