Otkrivali boljševike i gradili puteve

KADA su došli kao izbeglice u Kraljevinu SHS, Vrangelovi kozaci nisu imali rešeno egzistencijalno pitanje, a siromašniji slojevi, naročito bivši vojnici, bili su u izuzetno teškom ekonomskom položaju. Deo je počeo da radi u rudnicima, na izgradnji železnice i puteva, a drugi u Pograničnoj službi, budući da je Jugoslavija u odnosu na Srbiju postala velika zemlja, i za čuvanje njenih granica bilo je potrebno znatno više ljudi.

U državnoj službi, odnosno policiji i pograničnoj službi, prema tvrdnjama istoričara Gorana Miloradovića, radili su između 1919. i 1921. Glavni posao bio im je da u prijemnim logorima u Mariboru, Subotici i Dubrovniku sačekuju povratnike, bivše austrougarske vojnike iz Rusije. Kraljevina ih je ugovorno angažovala, jer se verovalo da će lako prepoznati među povratnicima infiltrirane "crvene" sunarodnike.

Kada je opasnost od inflitracije komunista smanjena, donošenjem adekvatnih zakona, od 1922. godine, i potreba za njihovim angažovanjem je prestala.

BILO je to vreme posle Prvog svetskog rata, kada su, kaže Miloradović u knjizi "Karantin za ideje", u novonastaloj zajedničkoj državi formirani logori za internirce i prihvatni logori, o kojima se danas ne zna gotovo ništa. U njih su smeštani ne samo antidržavni elementi i bivši austrougarski vojnici, povratnici sa ratišta, već i ratni zarobljenici u Rusiji i Italiji. Bila je to mreža logora za prihvat, privremenu izolaciju i obaveštajno--policijsku obradu onih za koje se sumnjalo da mogu postati pretnja tek formiranoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.

Nova država bila je u panici od sovjetske revolucije i zbivanja u Nemačkoj i Mađarskoj. Državne institucije su još bile slabe, međunacionalne tenzije velike, a boljševička i druga propaganda sve agresivnije.

PRVI logori za internaciju formirani su početkom 1919, a odmah za njima, u septembru, i prijemni logori za pridošlice iz zarobljeničkih kampova u Rusiji i Italiji. Posebnu kategoriju interniraca činili su Rusi, uglavnom izbeglice posle Oktobarske revolucije. Oni su smeštani u delove tvrđava ili barake ograđene bodljikavom žicom, a najduža izolacija trajala je sedam meseci. Prolazili su kroz klasičan istražni postupak, upoređivani su obaveštajni podaci koji su o njima stizali iz drugih zemalja, detaljno su pretresani, parani su im čak i šavovi na odeći.

Pored logora u Beogradu, Smederevu, Požarevcu i Mostaru, logor za masovnu izolaciju postojao je i u Valjevu, gde su mahom smeštani uhvaćeni Rusi, koji su učestvovali u Mađarskoj revoluciji. Oni su sa ukrajinskim pasošima prelazili granicu i razmileli se po Kraljevini.

PRIJEMNI logori za bivše zarobljenike nalazili su se u Subotici, Mariboru, Ljubljani i Dubrovniku. Gotovo da niko od povratnika nije imao dokumenta, jer im je usput sve oduzeto. Hapšeni su već pri ulasku u zemlju, obično na prvoj železničkoj stanici, a žandarmerija bi ih pratila sve do karantina, gde je odmah počinjalo ispitivanje i identifikacija. Svi logori konačno su zatvoreni do 1922. godine.

U isto vreme, jedinice ruske armije bile su, prema političkom dogovoru o njihovom prijemu u zemlju, zaposlene i u Finansijskoj kontroli i Ministarstvu građevina. Početkom dvadesetih godina radili su na izgradnji puteva po razrušenoj zemlji: put Vranje - Bosilegrad preko Besne kobile, pruga Murska Sobota - Ormož - Ljutomer, rekonstrukcija pruge Topčider - Mala Krsna i Mala Krsna - Požarevac, radovi na putevima i prugama Gornji Milanovac - Čačak, Titel - Orlovat, Užice - Vardište i Vardište - Valjevo, Čačak - Lajkovac i Čačak - Užice, Užice - Šargan i Šargan - Vardište, Kanjiža - Preljublje, Bihać - Krupa, Paraćin - Stalać i Niš - Knjaževac. Poslednji veliki posao bila je gradnja puta Kraljevo - Raška. Ruski vojnici su u Staroj Srbiji radili i na krčenju šuma i prikupljanju zaostalih mina iz rata.

OSIM vojnika, i prognanici "plave krvi" bili su prinuđeni da se bave najrazličitijim poslovima da bi preživeli. Najuspešniji među njima bio je Sergej Vladimirovič Šeremetjev, bivši gubernator Ljvovske gubernije, koji se zaposlio u "Engleskom osiguravajućem društvu". Knez Boris Vladimirovič Gagarin radio je u županiji u Velikom Bečkereku, dok je kneza Nikolaja Sergejeviča Volkonskog, bivšeg predvodnika provincijskog dvorjanstva Rjazanjske gubernije, u selu Beodra izdržavala supruga koja je davala časove. Knez Vladimir Vladimirovič Galicin, bivši predvodnik provincijskog dvorjanstva Moskovske oblasti, živeo je u Novom Futogu, a izdržavala ga je žena koja je šila veš. U Novom Futogu je živeo i grof Pavel Konstantinovič Lamzdorf - Galagan. Njegov brat, Sergej Konstantinovič je u Srbobranu živeo od davanja časova francuskog jezika. Mihail Vasiljevič Kočubej, bivši predvodnik provincijskog dvorjanstva Černigovske gubernije, bio je zaposlen kao sitan činovnik u Direkciji voda. Njegova žena, po rođenju baronesa Engeljgard, bila je daktilografkinja u osiguravajućem društvu "Srbija"...

OSIROMAŠENO rusko plemstvo, vojska i činovnici, da bi uštedeli nešto novca, bili su u stanju satima da čekaju u redovima pred kioscima koje je Sveruski zemski savez otvorio u logoru za građanske izbeglice u Tuzli, za najosnovnije životne namirnice - šećer, mleko, mast, pirinač, brašno, sardine, sapun.

I situacija sa smeštajem bila je teška, posebno u istočnom delu zemlje, razorenom tokom rata. Cene soba u Beogradu za većinu su bile nedostupne, pa su spavali u smeštajima Crvenog krsta, u kojima su uslovi bili loši, ili u jeftinim hotelima, u kojima je više porodica delilo zajedničke sobe.

Jedno od najpoznatijih mesta za smeštaj, rusko "opštežitije", nalazilo se na teritoriji tramvajske štale, u Bulevaru kralja Aleksandra u Beogradu. Njegovi stanovnici prozvali su ga "Dom čudesa". U njemu su živeli oficiri, generali, obični vojnici, lekari, bivše sudije, inženjeri, žene, deca - svi izmešani.

A KADA bi jednom došli do trajnijeg krova nad glavom, izbeglice su uređivale stanove od onoga što su imale, a to su mahom bili mali i veliki drveni koferi. Oni su imali funkciju ormara ili kredenca, prekrivani su čaršavima i korišćeni kao stolovi, klupe, pa čak i kreveti. Poznata izbeglička fraza "Sedenje na koferima", koja je označavala veru u skori povratak kući, dobila je realnu dimenziju.

Najveće probleme sa smeštajem imali su ruski vojnici zaposleni po ugovoru pri Ministarstvu građevina, a posebno vojnici Prvog i Drugog kubanskog puka koji su radili na izgradnji puta Vranje - Bosilegrad. Oni su živeli u radnim logorima van naseljenih mesta. Vojnici su stanovali po zemunicama, koje su se ponekad obrušavale, što je prouzrokovalo nesreće i pogibije. Živeli su i radili u surovim planinskim uslovima, izloženi ne samo nepovoljnoj klimi, već i zverima. Ostalo je zabeleženo da su dvojicu kozaka čak rastrgli vukovi.

DRŽAVNA SLUŽBA

U JUŽNOJ i Staroj Srbiji Rusi su se teško zapošljavali, a za bolje poslove smatrani su oni u lokalnim poštama, na železnici ili u štabu divizije u Zaječaru. Više od 130 izbeglica radilo je u Upravi grada Beograda, a više stotina njih prošlo je kroz Državnu statistiku. Izbeglice su se takođe zapošljavale u Državnom monopolu, Istorijskom odeljenju Generalštaba, Generalnoj direkciji voda, Štampariji akciznih maraka, direkcijama železnica u Beogradu, Subotici i Zagrebu.

SUTRA: RUSKA SALATA OSVAJA BEOGRAD