Vizije neimara Jurija Kovaljevskog

MEĐU ruskim arhitektama-emigrantima najpoznatiji je bio Nikolaj Vasiljev. On je u Beogradu proveo manje od dve godine, početkom dvadesetih, ali nam je za to vreme ipak ostavio zgradu Vojnogeografskog instituta na Beogradskoj tvrđavi, u kojoj je danas Vojni muzej, i više stambenih kuća u prestonici.

Poput Krasnova, i Vasiljev je dobio zaposlenje u Ministarstvu građevine Kraljevine SHS, ali je u njegovom slučaju ova naša institucija propustila da uoči kakav čovek joj je pao sa neba. Nikolaj Vasiljev rođen je 1875. godine u selu Pogorelki, u Jaroslavskoj guberniji, u seljačkoj porodici, koja se, zahvaljujući njegovom preduzimljivom ocu, izdigla do trgovačkog esnafa. U Petrogradu je prvo završio inženjersku, pa umetničku visoku školu. U vezu sa Srbijom došao je rano, pobedivši 1908, na međunarodnom konkursu sa inženjerom Stepanom Kričinskim, na konkursu Ministarstva finansija Kraljevine, za zgradu Uprave državnih monopola u Beogradu. Ona nije podignuta, i na njenom mestu je danas zgrada Vlade, delo Nikolaja Krasnova.

TOKOM boravka u Beogradu, Vasiljev je učestvovao i na prvom konkursu za Spomenik neznanom junaku na Avali. Nije poznato da li je nagrađen, ali je njegov motiv - asocijaciju na antički grčki hram - deceniju kasnije evocirao neizbežni Ivan Meštrović, čiji spomenik je i podignut.

Najznačajnija građevina Vasiljeva u Beogradu, Vojnogeografski institut, završena je 1926, po autorovoj drugoj emigraciji, ovoga puta u SAD. Iako na prostoru tvrđave sa viševekovnim slojevima prošlosti, retko se može čuti da ova zgrada odudara od svog okruženja. Duh arhitekture srednjovekovnih zamkova i utvrđenja Vasiljev je prethodno uspešno oživeo u radovima u današnjoj estonskoj prestonici Talinu. Zgrada je znatno oštećena u ratu, Vojnogeografski institut je pedesetih preseljen u Ulicu Mije Kovačevića, u još značajniju građevinu (označila raskid sa posleratnim "ruskim" uticajem na naše graditeljstvo), a u Tvrđavu se 1961. uselio Vojni muzej. Zgrada je, prilikom adaptacije, izgubila opservatoriju.

AUTENTIČAN graditeljski opus i stil ostavio je arhitekta Viktor Lukomski, jedan od najuspešnijih ruskih neimara u Jugoslaviji, ali i u čitavoj zagraničnoj Rusiji. Rođen u Kalugi 1884, diplomirao je na Institutu građevinskih inženjera "Car Nikolaj Prvi" u Petrogradu. U Kraljevinu SHS dospeo je 1920. sa suprugom Zinaidom Fedčenko. Obrazovan i ambiciozan, brzo nalazi zaposlenje kao privremeni arhitekta u Arhitektonskom odeljenju Ministarstva građevina. Posle nostrifikacije diplome, 1930. godine otvorio je samostalni biro, učestvujući na nizu jasnih konkursa. Sarađivao je s dvorskim graditeljem Živojinom Nikolićem, sa Nikolajem Krasnovim, kao i sa Georgijem Kovaljevskim, Ivanom Rikom i Aleksandrom Sterligovim. Bio je aktivan član ruske umetničke grupe

K.R.U.G. (1930-1934).

Istakao se kao graditelj monumentalnih administrativnih i više porodičnih stambenih zgrada, vila, rezidencijalnih kompleksa i pravoslavnih crkava. Kako piše Aleksandar Kadijević, u profanoj arhitekturi spajao je elemente srpskog nacionalnog stila i akademizma (Stari dvor na Dedinju, hotel na Avali, Patrijaršija), a u crkvenom graditeljstvu primenjivao je slobodnije i maštovitije forme (Hram Sv. Andrije u dvorskom kompleksu, crkve u Rogači, Žarkovu i na Savincu).

NEUSILjENOM stilizacijom tradicionalnih srednjovekovnih srpsko-vizantijskih motiva, donekle modernizovanih, izgradio je prepoznatljiv tip jednostavnih, blokovski razuđenih i skromno dekorisanih objekata. Krajem međuratnog perioda primenjivao je i elemente modernizma. Ostavio je više nagrađenih, ali neizvedenih konkursnih rešenja. Tokom okupacije nije radio, živeći od prodaje ličnih stvari. Supruga Zinaida se odselila u Francusku. Posle 1945. bio je član Narodnog fronta i radio je kao arhitekta u preduzeću za elektrifikaciju "Istok". Umro je 15. juna 1947. u Beogradu.

Arhitekta Vilim Baumgarten, rođen u Petrogradu 1879, nosio je isto prezime kao otac savremene estetike, nemački filozof. Po prispeću u KSHS, zaposlio se u Ministarstvu vojnom, a našoj oružanoj sili je ostavio i svoje najvažnije delo - Palatu Generalštaba u Ulici kneza Miloša (1924-1928), koja, uz susedna ostvarenja Nikolaja Krasnova (i uz srušeni Dobrovićev Generalštab), čini jedinstveni ambijent monumentalnih javnih objekata. Početkom tridesetih Baumgarten je sagradio i Ruski dom u Ulici kraljice Natalije, koristeći asocijacije na ruske plemićke dvorce sa konca 19. veka. U Skoplju je izgradio Oficirski dom (1925-1929), porušen u zemljotresu. Poslednje Baumgartenovo zabeleženo delo je zgrada Hipotekarne banke iz 1940. (sa arhitektom Solodovim), sada stara pančevačka pošta, koja već sadrži odlike modernizma.

VALERIJ Staševski (1882-1945) od 1920. do 1941. radio je u Ministarstvu građevina. Njegova "čeda" su Ruska crkva na Tašmajdanu (1924), veći broj beogradskih građanskih kuća i vila, kao i Moderna garaža u Ulici Majke Jevrosime 30, otvorena 1929, danas Muzej automobila.

Jurij Kovaljevski, rođen 1888. u Jelisavetgradu, od milošte prozvan "po srpski" Đorđe, najviše nas je zadužio Generalnim urbanističkim planom Beograda iz 1923. godine. U njemu je primenio znanje stečeno u Kijevu, gde je radio upravo u Odeljenju za generalni plan grada. Osim toga, u Kijevu je predavao i na Politehničkom institutu.

U planu iz 1923. Kovaljski je predvideo širenje prestonice na levu obalu Save, tj. na prostor današnjeg Novog Beograda. To, međutim, nije ušlo u zvaničan dokument. Dao je i svoje viđenje regulacije Topčidera, kao i parcelacije Činovničke kolonije na Voždovcu, jednog od prvih planski formiranih naselja. Godine 1930. uradio je idejnu skicu za uređenje Terazijske terase, nedosanjanog sna Beograđana.

KOVALjEVSKI se 1931. pozabavio i urbanizmom Zemuna i sela Bežanije. Dve godine kasnije sačinio je idejni projekat za iskorišćavanje prostora ispod pristupnih rampi za Most kralja Aleksandra, gde je predvideo magacine i pijace. U to vreme radio je i skice za trg između Skupštine i Novog dvora, gde je predlagao da se podignu spomenik kralju Aleksandru i obelisk kao simbol ujedinjenja. U Beogradu je projektovao i Studentski dom Kralj Aleksandar (u međuvremenu - "Lola"), Dečje obdanište br. 3, šetalište na Kalemegdanu, nadgrobni spomenik ruskog poslanika Nikolaja Hartviga. U Bačkoj Topoli je, kako sumira Zoran Manević u "Leksikonu neimara", uradio projekat za crkvu, a u Kragujevcu - najlepšu pijačnu halu u Srbiji (1928) i Dom požarne družine (1934), oba u saradnji sa Mihailom Radovanovićem.

Beograd Jurija Kovaljevskog nikada nije sagrađen - kao, uostalom, ni ostali imaginarni Beogradi iz planskih dokumenata.