Ustavobranitelji preuzimaju vlast

OVA godina je u znaku jednog značajnog jubileja - 175- godišnjice dolaska na vlast Karađorđevog sina kneza Aleksandra Karađorđevića i ustoličenja ove dinastije na srpskom prestolu, ozvaničenog turskim pravnim aktom. Tim povodom treba reći da je knez Aleksandar vladar o kome se malo zna u našoj široj javnosti, kao i u našoj istoriografiji. Verovatno razlog za ovo treba tražiti u činjenici da je on decenijama živeo u senci svoga slavnog oca. Njegove državničke i lične sposobnosti su se često upoređivale sa harizmatičnom ličnošću vođe Prvog srpskog ustanka, što je umanjivalo značaj i ugled kneza Aleksandra u očima javnosti.

Jedan od starijih srpskih istoričara Aleksa Ivić ovako je ocenio srpskog kneza: "On je bio dobrodušan čovek i imao je osećaj za pravdu, ali je bio slab duhom i bez sposobnosti za samostalnu političku akciju." Ovakvo mišljenje je trajno ostalo u našoj istorijskoj nauci, pogotovu jer je potvrđeno od strane našeg istaknutog istoričara Slobodana Jovanovića.

NEPOVOLjNU ocenu ličnosti kneza Aleksandra nepravedno bi bilo poistovetiti i sa njegovim režimom, odnosno sa političkim dešavanjima i ekonomskim prilikama koje su vladale u njegovo vreme od 1842. do 1858. godine. Materijalni podaci i istorijske činjenice pokazuju da je za vreme vladavine Karađorđevog sina zabeležen vidan napredak, naročito u jačanju države, porastu privredne aktivnosti i razvoju školstva. Njegova vlada usvojila je Garašaninovo Načertanije, prvi srpski nacionalni program koji je određivao pravce spoljne i unutrašnje politike u narednih nekoliko decenija. Skupština je, osim toga, usvojila prvi građanski zakon, čime su udareni temelji pravne države i zaštićena građanska i ljudska prava svih stanovnika Srbije. Samo ova dva krupna državnička akta dovoljna su da se na drugačiji način gleda na ulogu Karađorđevog sina u našoj istoriji.

Istorijske okolnosti prilikom Aleksandrovog stupanja na kneževski presto bile su veoma povoljne za njega. Rasla je popularnost Karađorđevića, a opadala naklonost naroda prema Obrenovićima, zbog nečasne uloge kneza Miloša u ubistvu Karađorđa. Osim toga, porodične veze Karađorđevića sa narodom bile su mnogostrane i duboko ukorenjene.

ALEKSANDROVA najstarija sestra Sava, koja je rođena u Austriji, udala se za Karađorđevog najbližeg saradnika, vojvodu Antonija Pljakića, sa kojim je imala troje dece. Sava je umrla u Beogradu 1847. godine i sahranjena je pored stare Crkve Svetog Marka na Tašmajdanu.

Prema istraživanjima istoričara Velibora Savića, druga Aleksandrova sestra je Sara (Sarka), koja je rođena oko 1790. godine. Udala se za vojvodu Nikolu Karamarkovića u Hotinu, u Rusiji (gde je Karađorđeva porodica živela u izbeglištvu). U braku su imali ćerku Katicu. Posle smrti vojvode Karamarkovića (1816), Sara se u Hotinu preudala za Tošu Bojanića, bivšeg barjaktara vojvode Luke Lazarevića, sa kojim je imala četvoro dece. Sara je umrla u Beogradu 1852. godine. Sahranjena je takođe kod stare Crkve Svetog Marka na Tašmajdanu.

Treća Aleksandrova sestra Poleksija (Pola), rođena je oko 1791. godine. Udala se 1809. godine za Jovicu Milovanovića, vojvodu beogradskog, sinovca vojvode Mladena Milovanovića, predsednika Karađorđeve vlade. Umrla je krajem oktobra 1812. godine. Sahranjena je u porti topolske crkve, više oltara. Bila je "krasota od žene... da nije čovek oči od nje odvojiti mogao", kažu hroničari.

ČETVRTA sestra Stamenka je rođena oko 1793. godine. Posle očeve smrti udala se u Hotinu za Dimitrija Ristića, rodom iz Sireva (Bosna), poručnika ruske vojske (umro 1834). Posle Dimitrijeve smrti Stamenka se preudala za vojvodu Iliju Čarapića, sina proslavljenog vojvode Vase Čarapića.

Aleksandrov stariji brat Aleksa rođen je u Topoli 1801. godine. Obrazovanje je sticao od Dositeja Obradovića. Učio je vojne nauke u Rusiji, u Paževskom korpusu i carskoj gardijskoj regimenti. Imao je čin ruskog poručnika. Oženio se 1825. godine Moldavkom Marijom Trokin, ćerkom jedinicom ruskog dvorskog maršala Nikolaja Trokina, koji je živeo na svom dobru u Besarabiji. U braku sa Marijom imao je sina Đorđa.

Đorđe se oženio Sarkom, ćerkom kapetana Miše Anastasijevića. Ovaj bogati trgovac i dobrotvor izgradio je poznato Kapetan Mišino zdanje u Beogradu za svoju ćerku i zeta.

POD kakvim je okolnostima Karađorđev sin došao na vlast. Posle odlaska sa prestola kneza Mihaila Obrenovića (1842) i njegove emigracije u Austriju, u Srbiji je privremeno formirano dvočlano regentsko veće u koje su ušli Toma Vučić - Perišić i Avram Petronijević, istaknuti predstavnici ustavobranitelja i veliki protivnici Miloša i Mihaila Obrenovića. Da bi sprečili negativne posledice bezvlašća u zemlji, ubrzano su pripremali sazivanje skupštine na kojoj bi bio izabran novi srpski knez.

Znajući da imaju svu vlast u rukama, regenti su tražili pogodnu ličnost koja bi mogla da zauzme upražnjeni kneževski položaj, a iza koje bi oni nesmetano ostvarivali svoje političke ciljeve i zamisli. Takvu ličnost našli su u Aleksandru Karađorđeviću, sinu vođe Prvog srpskog ustanka, koji je nosio oreol slavnog oca. Aleksandrova biografija ni izdaleka nije bila slična očevoj. Kao sedmogodišnji dečak, posle sloma Prvog srpskog ustanka (1813), našao se sa roditeljima u emigraciji. U gradu Hotinu u Rusiji učio je školu, i tu se oženio Persidom, unukom čuvenog ustaničkog vođe Jakova Nenadovića. Posle četvrt veka provedenih u izbeglištvu, 1839. godine vratio se u Srbiju i, zahvaljujući razumevanju i pažnji kneza Mihaila, postao njegov ađutant, pošto je prethodno bio unapređen u čin poručnika.

SKUPŠTINA, na kojoj je trebalo da bude izabran novi knez, zakazana je za 13. septembar 1842. godine (po starom kalendaru) u Beogradu. Na njoj se, prema svedočenju savremenika, okupilo nekoliko hiljada narodnih predstavnika iz cele Srbije, ali pretežno pristalica ustavobranitelja i karađorđevićevaca. Kao što se i očekivalo, za kneza je jednoglasno izabran Aleksandar Karađorđević. Uvereni da su odneli veliku političku pobedu, Vučić i Petronijević su zvanično obavestili beogradskog vezira Ćamil-pašu o skupštinskoj odluci i zatražili da je potvrdi i turski sultan.

Međutim, u trenutku velikog slavlja, koje je priređeno u Beogradu povodom izbora novog srpskog kneza, iskrsle su neočekivane teškoće. Ne zna se po koji put u našoj istoriji, u unutrašnja pitanja srpskog naroda umešali su se međunarodni faktori.

Engleski konzul u Beogradu Foblank, ruski generalni konzul Vaščenko, austrijski konzul Atanacković i francuski konzul Kodrika predali su Ćamil-paši notu u kojoj je rečeno da je Vučić podigao oružje protiv kneza Mihaila, koga je sultan postavio za kneza, dakle, protiv svoga zakonitog gospodara, pa prema tome i protiv sultana. Stoga konzuli smatraju Mihailovu vladu zakonitom, a Vučića i njegove ljude buntovnicima.