Raznovrsno genetsko nasleđe

NEDOSTATAK saznanja o poreklu Srba uticao je na nastanak različitih tumačenja i (zlo)upotreba ovog pitanja. Jer, predanje je jedno, a naučno potvrđena istina nešto sasvim drugo. Zato su za razumevanje današnjeg DNK Srba najvažnije dve činjenice - da etnička svest nije isto što i genetsko poreklo i da je Balkan, kroz istoriju, područje stalnih migracija.

Novo svetlo na praporeklo današnjih Srba dala su genetiska istraživanja. Ona omogućavaju da se dublje pronikne, bolje razjasni i razume kretanje ljudi u dalekoj prošlosti. Okupljeni oko "Srpskog DNK projekta", vodeći srpski genetičari, biolozi, istoričari i arheolozi, pomoću rezultata preciznih genetskih ispitivanja pojedinaca, već pet godina traže odgovor o praporeklu Srba.

Istraživanje se radi sistematično i vrlo pouzdano - testiranjem Y DNK hromozoma, koji se, nepromenjen, prenosi sa oca na sina. Tragom tog hromozoma može se "otići" stotinama, pa i hiljadama godina unazad. Pomoću takvih analiza saznaje se blisko srodstvo pojedinca, kao i kom rodu ili plemenu pripada. Dovoljno je da dođe muški potomak porodice, uzme mu se DNK uzorak i pošalje na analize. Traganje za precima, u nekim slučajevima, može da olakša i saznanje koju slavu slavi porodica, kao i imena muških predaka.

Osim što je analiza Y DNK hromozoma najpreciznija za utvrđivanje praporekla, u "Srpskom DNK projektu" su se odlučili za ovu metodu jer se, generalno, istorijska geneologija odvija praćenjem rodoslova muškaraca. U većini današnjih društava, i prezime se nasleđuje po muškoj liniji, pa postoji konasleđivanje Y DNK hromozoma i prezimena. Činjenica je da se na taj način prenebegavaju majke, ali drugim DNK metodama može da se utvrdi i njihovo poreklo, za one koji to žele.

Kako objašnjava docent dr Dušan Keckarević iz Centra za humanitarnu molekularnu genetiku Biološkog fakulteta u Beogradu, gde se i obavljaju neophodne analize za potrebe "Srpskog DNK projekta", preciznost koju omogućava analiza Y DNK hromozoma potiče od činjenice da se ne kombinuje sa drugim hromozomima. To u genealogiji omogućava da se dobro definišu "koren, stablo, grane i grančice" porodičnog stabla po muškim precima. Za potpunu sliku praporekla, genetička genealogija, istovremeno, umesto termina engleska, nemačka, srpska, turska... genetika, koristi izraz haplogrupa, budući da nijedna nacija genetički nije homogena.

Uzorak za analizu uzima se iz usta, sa sluzokože unutrašnje strane obraza (bukalni bris), mada to mogu da budu i dlaka ili krv. Iz tih uzoraka izoluje se DNK, a potom se propisanim molekularnim metodama umnožavaju njeni željeni segmenti. Kad se ovi segmenti "pročitaju", upoređuju se sa bazama podataka. Rezultat je skup numeričkih vrednosti koje definišu određene varijante na nekom mestu Y hromozoma. Njihov skup određuje haplotip koji se nalazi u nekoj postojećoj grani, odnosno haplogrupi, i tako zapravo vodi precima.

Ako bi to slikovito objašnjavali, kako kaže dr Keckarević, sve izgleda kao drvo. Ljudski hromozomi su krenuli od malog broja hromozoma, odnosno Y hromozoma muških prapredaka. Usledile su, potom, migracije. Tokom evolucije hromozomi su se menjali tako da se oni danas grupišu u jasno definisane glavne grane, i to su haplogrupe. Na granama su grančice - podgrupe, koje već daju bliže familijarne odnose. Za potpuno jasnu sliku o poreklu Srba, mnogo bi značilo i ako bi se uradile obimnije i detaljnije analize nekropola iz Lepenskog vira i iz doba vinčanske kulture, jer bi se dobila odlična baza podataka o haplogrupama iz tog vremena.

Dosadašnja istraživanja pokazala su da današnji Srbi imaju vrlo bogato i raznovrsno genetičko nasleđe. Natpolovično poseduju haplogrupe tipične za savremene slovenske narode (I2a1b-YP196, R1a-M458 i R1a-Z280), dok ostali "nose zapise" koji se mogu vezati za predslovensko stanovništvo Balkanskog poluostrva i postslovenske doseljenike.

Tumačeći rezultate analize Y DNK hromozoma, arheolozi Nikola Vukosavljević i Mihailo Mučibabić iz Odbora za arheologiju Društva srpskih rodoslovaca "Poreklo", podsećaju da je za nosioce haplogrupe R1a i arheogenetski potvrđeno da su bili jedan od glavnih "činilaca" Proto indoevropljana, stanovništva evroazijskih stepa još od vremena starijeg kamenog doba. Na isti način je potvrđeno da su nosioci predačke grane haplogrupe I2a1b-YP196 naseljavali zapadnu i severnu Evropu u vreme srednjeg kamenog doba, te da su staro stanovništvo Evrope. Imajući u vidu veću raznovrsnost haplogrupe I2a1b-YP196 na istoku Evrope u odnosu na Balkan i na njen relativno skoriji nastanak (4. i 3. vek pre naše ere), nesumnjivo je da ona nije mogla biti prisutna na Balkanu hiljadama godina, već da je zajedno sa navedenim R1a granama učestvovala u širenju Slovena tokom Seobe naroda. Relativno visoka zastupljenost slovenskih R1a grana na Balkanu je još jedan dokaz u prilog doseljavanja Slovena. Kada je reč o genetskom doprinosu alanskog (indoiranskog) plemena Serba genetici savremenih Srba, on još nije uočen.

Haplogrupa koja se u zavisnosti od oblasti javlja kao druga ili treća po učestalosti među testiranim Srbima je E1b1b-V13, za koju se sa velikom sigurnošću može reći da je više hiljada godina prisutna na Balkanu, što svedoči o njenoj drevnosti na našim prostorima i njenom predslovenskom karakteru. Ova podgrana je nastala na tlu Mediterana, dok njene predačke grane potiču iz severne Afrike.

Pažnju naše javnosti zaokuplja i pitanje genetskog kontinuiteta savremenih Srba sa negdašnjim žiteljima Lepenskog vira, Starčeva i Vinče. Najnovijim arheogenetskim istraživanjima, pokazano je da su stanovnici ovih kultura bili nosioci podgrana haplogrupa gotovo nepostojećih kod savremenog srpskog stanovništva. Reč je o podgrani haplogrupe R1b-V88, kao i podgranama haplogrupa I2a2-M223>Z161, I2a1-P37 i G2a2a-PF3147. Prve tri su prisutne kod dosad analiziranih skeletnih ostataka pripadnika kulture Lepenskog vira, a poslednja u vinčanskoj kulturi. Podgrana V88 se vrlo retko javlja kod savremenog stanovništva, jer gotovo svi današnji nosioci R1b pripadaju paralelnoj podgrani P297, koja danas najveću zastupljenost ima u zapadnoj Africi, dok se u Evropi javlja u zanemarljivom procentu. Podgrana Z161 se javlja uglavnom kod germanskih naroda i vremenski je vrlo udaljena od pretka naše I2a1b-YP196 (oko 20.000 godina).

Podgranu PF3147 nekada je "nosilo" stanovništvo većine neolitskih kultura Evrope, a njen nosilac je i čuveni "ledeni čovek" Oci. Danas se, međutim, može naći samo među žiteljima Sardinije i Korzike, dok se kod testiranih Srba, ali i drugih evropskih naroda, javlja u zanemarljivom broju. Ovakvi rezultati nisu nikakvo iznenađenje, s obzirom na to da se sa velikim protokom vremena stariji slojevi stanovništva proređuju i ustupaju mesto novijim doseljenicima. Natpolovičnost haplogrupa koje se mogu vezati za Slovene, kod današnjeg srpskog stanovništva to najbolje potvrđuje.

TRI DNK ANALIZE

ZA otkrivanje porekla postoje tri naučna "indikatora". Osim testiranja Y DNK hromozoma, može se analizirati i mitohondrijalni DNK koji se prenosi isključivo preko majke, pa se njegovim "očitavanjem" može pratiti i majčinska linija. Treća metoda su autosomalni testovi - analiza čitavog genoma, odnosno svih hromozoma. Prve dve analize su, dakle, polno zavisni testovi, a autosomalni test je onaj koji govori u kom procentu je neko dobio DNK od oca, a u kom od majke.