Autonomija uslov za opstanak Srba

U GODINI koja teče, Vojvodina obeležava dva velika jubileja - 170 godina od održavanja Majske skupštine u Sremskim Karlovcima (1/13 - 3/15. maj 1848) i 100-godišnjicu (25. novembra 1918) od proglašenja prisajedinjenja delova današnje severne pokrajine Kraljevini Srbiji na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu.

Ova dva istorijska datuma od presudne su važnosti ne samo za Vojvodinu, nego i za celu Srbiju. Bez Majske skupštine, kada je proglašena Srpska Vojvodovina (docnije skraćeno nazvana Srpska Vojvodina) i kada su Srbi, prvenstveno u svojoj svesti, postavili jasne i čvrste temelje svog nacionalnog programa, pitanje je da li bi se, sedam decenija docnije, u Novom Sadu sabrala Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena na kojoj su vojvođanske oblasti prisajedinjene Kraljevini Srbiji.

Bez oba ova događaja geografska mapa Srbije, nesumnjivo, danas bi izgledala bitno drugačije.

MAJSKOJ skupštini u Sremskim Karlovcima prethodio je vek i po političke borbe Srba u Habzburškoj monarhiji i u Ugarskoj za ravnopravnost sa drugim narodima, prvenstveno sa Nemcima i Mađarima. Kada je 1848. godine izbila revolucija u mnogim krajevima Evrope, uključujući i Austrougarsku, u tim revolucionarnim danima Srbi su, poput ostalih naroda, videli priliku da postave temelje svog nacionalnog, političkog i verskog programa. Taj program predstavljao je osnovu srpske politike u ovim krajevima od druge polovine 19. veka pa sve do raspada ugarskog carstva 1918. godine i prisajedinjenja Srema, Banata, Baranje i Bačke matici Srbiji.

Taj program nedvosmisleno je proklamovan na Majskoj skupštini 1848. godine. Predstavnici Srba uputili su zahtev Beču za uspostavljanje srpske autonomije i proglasili Srpsku Vojvodovinu. Zahtevali su posebnu autonomnu teritoriju koja bi zahvatala čitav Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Bečejskim distriktom i Šajkaškim bataljonom i Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom.

NA MAJSKOM zasedanju predstavnici Srba formirali su i Narodni odbor (docnije preimenovan u Glavni odbor), koji je predstavljao privremenu vladu Srpske Vojvodovine, i izabrali su svog vojvodu (graničarski pukovnik ogulinske regimente Stevan Šupljikac). Karlovačka mitropolija uzdignuta je na rang patrijaršije, a mitropolit karlovački Josif Rajačić postao je srpski patrijarh. Time je poglavar Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj stekao status koji je nekada imao Arsenije Treći Čarnojević (1633-1706).

Autonomija za Srbe u Habzburškom carstvu bila je interes nad interesima. Boreći se dugo i istrajno za svoja verska i kulturna, ali i politička i teritorijalna prava, Srbi su u autonomiji videli jedinu garanciju nacionalnog opstanka do nekog povoljnog istorijskog trenutka svesrpskog oslobođenja i ujedinjenja.

Svoje težnje, međutim, teško i sporo su ostvarivali. Moćno carstvo dodeljivalo im je kratkotrajna rešenja, privremene i krnje deliće autonomije. Narodnocrkvenim privilegijama habzburških vladara, naši sunarodnici su do sredine 18. veka bili vezani za Bečki dvor koji ih je priznao kao narod. Obećane su im i verske slobode, ali im nije bila dodeljena posebna teritorija.

TOKOM vladavine Marije Terezije, a u skladu sa opštom centralizacijom carske države, srpske narodnocrkvene privilegije svedene su na crkvenoškolske. Srbi su na Saboru u Temišvaru 1790. godine, u vreme političke krize u monarhiji i buđenja nacionalizma kod Mađara, pokušali da unaprede svoj status iznoseći zahtev za posebnu teritoriju i posebnu upravu, ali to nije imalo željeni odjek.

Privremena, a zatim i okrnjena, bila je i Srpska Vojvodovina, koju su naši sunarodnici, 58 leta posle Sabora u Temišvaru, proglasili na Majskoj skupštini 1848. Takvu autonomnu oblast priznao je samo Hrvatski sabor, jer je na Majskoj skupštini proglašen i "politički savez sa Trojednom kraljevinom Hrvatske, Slovenije i Dalmacije na temelju slobode i savršene jednakosti". Priznanje Srpske Vojvodovine, međutim, dugo nije stizalo sa najvišeg mesta, sa bečkog trona.

POŠTO je Beč uz pomoć 100.000 vojnika iz Rusije pod komandom generala Paskijeviča, 13. avgusta 1849. godine, slomio mađarsku pobunu, a posle višemesečnih rasprava o srpskom pitanju, 18. novembra te godine proglašen je patent koji se odnosio na Srbe i koji je tek delimično ispunio njihova očekivanja.

Umesto priznanja Srpske Vojvodovine u teritorijalnom sastavu kakav je "obeležila" Majska skupština, Beč je proglasio drugačiju oblast - Vojvodstvo Srbiju i Tamiški Banat, sa središtem u Temišvaru. U sastav oblasti nije ušla Vojna granica, srpska teritorija obuhvatala je samo deo Srema, dok je ostatak Srema pripao Trojednoj kraljevini.

Stvaranjem Vojvodstva Srbije, bečki dvor kaznio je Mađare jer su u revoluciji 1849. godine ustali protiv dinastije Habzburga i pokušali da se otcepe od Austrije. S druge strane, Srbi su prividno nagrađeni za pokazanu vernost kako u dalekoj prošlosti, tako i u vreme te, revolucionarne četrdeset osme.

OD MARTA 1848. do jula 1849, naime, Habzburškoj monarhiji je pretio talas revolucionarnih pokreta, mahom nacionalističkog karaktera. Carstvo, kojim se vladalo iz Beča, obuhvatalo je Nemce, Mađare, Slovence, Poljake, Čehe, Hrvate, Slovake, Ukrajince, Rusine, Rumune, Srbe i Italijane.Svi oni pokušavali su tokom te revolucije da ostvare samostalnost, nezavisnost, a neki i hegemoniju nad drugim narodima.

Na odluku bečkog dvora da Srbi dobiju kakvu-takvu autonomiju, bilo je i ruskog uticaja. Naime, Beč koji je bio u dobrim odnosima sa pravoslavnom i moćnom Rusijom, jer je ona u kritičnom trenutku mađarske revolucije 1848. godine priskočila u pomoć Austriji i spasla je propasti, znao je da su Rusi, sa carem Nikolajem Prvim na prestolu, zainteresovani za sudbinu svoje pravoslavne braće u Habzburškoj monarhiji.

BEZ obzira na razloge Beča, novoosnovano Vojvodstvo Srbije u dobroj meri izneverilo je očekivanja srpskih patriota i njihovih težnji izraženih na Majskoj skupštini 1848. godine. U Vojvodstvu, Srbi nisu činili većinu stanovništva, a administracija je većim delom bila u rukama nemačkih činovnika i oficira.

Titulu vojvode, austrijski car zadržao je za sebe, a vlast nad tom teritorijom u potpunosti je preuzeo Beč. Austrija je zavela apsolutizam. Vojvodstvo Srbije formalno je postojalo 12 godina. Priključeno je Ugarskoj 1860. godine.

Ali čvrstu ideju srpske državnosti u svesti Srba na ovom području nije mogao više niko da "ukine". Borba za autonomiju sa jasnim konturama "hranila" je nacionalni san naših predaka o ujedinjenju sa sunarodnicima u matici. Pred njima je bila poslednja i najvažnija etapa tog puta, koja će trajati još 58 godina.