Nepostojane carske privilegije

AUTONOMIJA Srba u Austrougarskoj bila je poznata pod imenom crkveno-narodna ili, pak, narodno-crkvena. Prvim imenom nazivali su je oni koji su prednost davali Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a drugi naziv bio je na srcu onima koji su nastojali da autonomiji daju više svetovni a manje duhovni karakter.

Sve do sredine 19. veka, dok je presudnu reč u autonomnom životu Srba vodila srpska crkvena jerarhija, autonomija je imala više crkveni nego narodni karakter. Docnije, kada je na političku scenu stupilo srpsko građanstvo, autonomija je sve više poprimala narodni karakter, a da pritom nije gubila ni crkveni uticaj.

- Bez obzira na to koji oblik je u različitim vremenskim periodima imao prevagu, i srpska crkvena jerarhija kao i srpsko građanstvo u Ugarskoj su od prvih dana po Velikoj seobi 1690. godine težili da stečenu autonomiju na crkvenom polju prošire i unesu u nju što više elemenata kako bi ta autonomija poprimila i politički karakter - navodi akademik Vasilije Krestić u svojoj knjizi "Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata" (SKZ, Beograd, 2003).

TEŽNjE Srba ka autonomiji poprimile su prve realne konture 1690 kada im je austrijski car Leopold Prvi ukazom, poznatim kao "Privilegija", dodelio određene povlastice na teritoriji habzburških zemalja.

Bilo je to u vreme Bečkog rata (1683-1699), u teškim godinama za Austriju, kada je carstvo bilo u ozbiljnim opasnostima. Kako su Srbi bili na glasu kao hrabri borci, carevina se i njima obratila za pomoć, a zauzvrat im je dodelila privilegije.

Svojim ukazom koji se odnosio na sve Srbe ("gde ih faktično ima"), uključujući i one u Vojnoj granici, car je u svim oblastima Habzburške monarhije zapravo uvažio zahteve srpskog sveštenstva i naroda za ispovedanjem njihove vere. U izrazito katoličkoj državi koja nije tolerisala inovernike, garantovao im je slobodu veroispovesti, upotrebu julijanskog kalendara, pravo izbora arhiepiskopa i sveštenstva. Mitropolit je proglašen za duhovnog i svetovnog poglavara srpskog naroda u Ugarskoj, a birali su ga potpuno slobodno duhovni i svetovni predstavnici Srba.

MITROPOLIT je imao pravo da postavlja sveštenike Srpske pravoslavne crkve gde god je smatrao da za njima postoji potreba, a zajedno sa episkopima mogao je da u svako doba obavlja "kanonske vizitacije". Jedino je mitropolitu i vladikama dato pravo da sude srpskom sveštenstvu za sve eventualne krivice.

Srbi su "Privilegijom" bili oslobođeni i plaćanja desetka Katoličkoj crkvi. Uz pravo na julijanski kalendar i svetkovanje samo pravoslavnih praznika i bogosluženja, car je Srbima dozvolio i da slobodno podižu i popravljaju svoje manastire i crkve.

Naši sunarodnici, uz sve navedeno, bili su slobodni i da sami biraju svog vojnog zapovednika - vojvodu. Ovu privilegiju uspeli su, istina nakratko, da realizuju tek 158 godina kasnije, na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima.

NARODNO-CRKVENIM privilegijama Srbi su bili vezani za Bečki dvor koji ih je priznao kao narod i obećao im verske slobode, ali im nije dodelio posebnu nacionalnu teritoriju i sopstvenu upravu kojoj su težili od kraja 17. veka.

Stoga su Srbi nastojali da početkom 18. veka za svoje "bečke" privilegije dobiju potvrdu i Mađarskog sabora, ali Katolička crkva i mađarski staleži želeli su da umanje značaj ukaza Leopolda Prvog. Vremenom su se težnje Mađara i Katoličke crkve sve više podudarale sa centralističkim stavom bečkog dvora koji je dekretima, donetim u periodu od 1729. do 1734. godine, tokom vladavine Karla Šestog (1711- 1740), srpske privilegije znatno "skresao".

Ostala je "netaknuta" samo privilegija o slobodnom izboru mitropolita, kao i sloboda javnog bogosluženja. Mitropolit, međutim, više nije imao status "glave nacije". Nije više imao pravo ni da bira episkope bez prethodnog odobrenja cara.

SRBI, bez dozvole cara, više nisu imali pravo da grade svoje hramove. Ostavljena im je sloboda da svetkuju po starom kalendaru, ali su po dekretu morali da slave i katolički Božić, Uskrs i Duhove. Sveštenstvo SPC ponovo je potpalo pod ingerenciju državnih organa koji su mogli da mu sude u slučaju kriminalnih i građanskih parnica. Najzad, Srbi su dekretima ponovo bili obavezani da plaćaju desetak Rimokatoličkoj crkvi i biskupima.

Naročito teško vreme po Srbe nastupilo je u periodu vladavine Marije Terezije, austrijske carice jedinog ženskog i, ujedno, poslednjeg vladara dinastije Habzburg. Njena vladavina trajala je pune četiri decenije, od 1740. do 1780. godine. Bila je, nesumnjivo, velika vladarka, s puno dobrih poteza u korist svog carstva, ali je prema Srbima vodila dvoličnu politiku, uprkos njihovim vojnim zaslugama.

Svojeručno je potvrđivala stare povlastice koje je Srbima dao car Leopold Prvi, ali ih je često i "precrtavala" svesno gazeći srpska, verska i nacionalna prava. Naročito je bila istrajna u podršci unijaćenju. U tome su je veoma podsticali predstavnici hrvatskog naroda.

HRVATI su već na početku vladavine Marije Terezije (1741) podneli Mađarskom saboru predstavku u kojoj su tvrdili da je rimokatolička vera u Hrvatskoj i Slavoniji u opasnosti od "šizmatika". Caricu su molili da "šizmatičkom mitropolitu" ukine crkvenu vlast i da iz Hrvatske i Slavonije ukloni šizmatičke episkope", kao i da grčko-nesjedinjene Srbe stavi pod jurisdikciju unijatskog biskupa.

Pošto je pohvalila hrvatske staleže za revnosno negovanje katoličanstva, carica je izdejstvovala da Ugarski sabor iste godine usvoji zakon kojim je karlovačkom mitropolitu zabranjena svaka jurisdikcija u Hrvatskoj i Slavoniji.

Kako su u tom ratu srpski borci porazili bavarsku vojsku, njihova hrabrost ponovo je pobudila simpatije Dvorskog ratnog saveta koji je cenio njihove vojne usluge carevini, te je omekšao stav prema Srbima. U dogovoru sa patrijarhom Arsenijem Jovanovićem Šakabendom, Dvorski ratni savet založio se da carica potvrdi verske privilegije Srbima.

UKAZOM iz 1746. godine carica je dozvolila Srbima da grade svoje crkve tamo gde sami žive i gde imaju svog sveštenika. U gradovima, dozvolu za gradnju morali su da traže od Katoličke crkve.

Prethodno je 1745. godine u Beču osnovala Srpsku pridvornu komisiju i poverila joj rešavanje "srpskih pitanja" u krajevima koji nisu potpadali pod mađarsku upravu. Komisiji je docnije preimenovala u Ilirsku dvorsku deputaciju koja je gotovo tri decenije upravljala srpskim poslovima u Ugarskoj.

Ovakvim caričinim rešenjima nisu bili zadovoljni ni Srbi, ni Mađari. Srbi, naime, nisu imali poverenja u postojeće institucije koje bi trebalo da se brinu o njihovim pravima jer su mesta u njima popunjavali katolici. Srpska bojazan ubrzo je bila potvrđena - jedan od prvih predloga Ilirske dvorske deputacije bio je "Plan o poboljšanju rada na stvaranju crkvene unije".