Srbi traže autonomiju Banata

TOKOM 18. veka, a naročito tokom četrdeset godina duge vladavine Marije Terezije, privilegije Srba bile su znatno ograničene, ali carica zarad potreba ratovanja nikada nije sasvim iz vida gubila želje Srba u monarhiji, pa je povremeno naše sunarodnike uzimala u zaštitu.

Dva takva događaja zabeležena su 1751. i 1764. godine kada su Virovitička županija i Mađarski sabor tražili ukidanje istočno-pravoslavne vere, zabranu zidanja pravoslavnih crkava od tvrdog materijala, oduzimanje karlovačkom mitropolitu imanja u Dalju i - zatvaranje srpskih škola.

Tako ekstremne zahteve carica nije uslišila zahvaljujući uticaju svog savetnika barona Johana Hristifa Bartenštajna, predsednika Ilirske dvorske deputacije, koja je upravljala crkveno-narodnim poslovima stanovništva doseljenog iz Srbije.Baron je gajio izvesno razumevanje, pa i simpatije prema Srbima, ali je prvenstveno bio vođen državnim interesima.

To je i potvrdio u svojoj knjizi "Kratak izveštaj o stanju rasejanog mnogobrojnog Ilirskog naroda po Carskim i Kraljevskim nasledničkim zemljama" (1866), u kojoj je sa ushićenjem pisao o ratničkim vrlinama Srba, tvrdeći da su najzaslužniji za uspon Austrije i odbranu hrišćanske Evrope od Turske.

BARON Bartenštajn zabeležio je i da se u svojstvu savetnika izborio da carica Marija Terezija (1763) potvrdi ranije darovane, a 1751. ukinute, privilegije Srbima. Učinio je to na osnovu sopstvene procene da bi ukidanje srpskih privilegija podstaklo unutrašnje potrese, opasne za stabilnost države. Smatrao je da je bezbolnije da se Dvor sukobi s Mađarima i Hrvatima, koji su istrajavali na ukidanju posebnog srpskog statusa, nego da proširi sukobe sa Srbima, najmnogobrojnijim narodom u Panoniji.

Po završetku ratova koje je vodila Marija Terezija, pokrenute su mnogobrojne reforme u monarhiji. Za Srbe je to bio period novih borbi za ostvarenje svoje autonomije. Ponovo je to bila teška borba jer sprovodeći svoje centralističke planove, Dvor je u nekoliko navrata ponovo ukidao pa vraćao privilegije Srbima.

Razlog novog srpskog nezadovoljstva bio je ukaz "Regulament" iz 1777. kojim su u verskom kalendaru izvršene izmene kao i prepravke u udžbeniku za veronauku. Tim povodom u Novom Sadu i u Vršcu, Srbi su se pobunili na šta je carica odgovorila - ukidanjem Ilirske dvorske deputacije. Time su srpski narod, kao i njegova crkvena i prosvetna oblast, stavljeni u nepovoljniju poziciju od prethodne, odnosno pod neposredan nadzor državnih vlasti.

KAP u čaši srpskog nezadovoljstva predstavljala je Deklaracija iz 1779. godine koja je donela potpuno potčinjavanje srpske crkve i naroda. Tim dokumentom srpske privilegije su gotovo sasvim ukinute. Na snazi je ostalo pravo da je mitropolit samo verski, ali ne i svetovni poglavar, a da se sabori i sinodi mogu održavati po carskom odobrenju i to u prisustvu komesara.

Povodom svih tih događaja, mitropolit karlovački Mojsije Putnik zatražio je 1790. godine sazivanje raspravnog sabora Srba u Temišvaru. Odobrenje za održavanje sabora dao je habzburški car Leopold Drugi. Ubrzo po odobrenju, međutim, mitropolit Putnik iznenada je preminuo (počiva u Uspenskom hramu u Sentandreji), pa je sabor ujedno postao i izborni.

Za Putnikovog naslednika izabran je Stefan Stratimirović (1757-1836) jedna od najznačajnijih ličnosti u istoriji prečanskih Srba, po opštem mišljenju najsposobniji duhovnik na tronu Karlovačke mitropolije, izdanak ugledne hercegovačke porodice koja se doselila u bačko mesto Kulpin.

NA POZIV srpskog patrijarha Arsenija Jovanovića Šakabente, naime, ustanici iz hercegovačkih brda pritekli su u pomoć Austriji. U današnju Bačku doselili su se pošto su 1745. godine od Marije Terezije, uz titulu plemića, dobili i posed Kulpin od 10.000 jutara oranica.

Za sebe su zadržali 3.200 jutara, a ostatak zemlje podelili su hercegovačkim dobrovoljačkim porodicama (bilo ih je ukupno oko 200) koje su sa njima ovamo pristigle. Srbi i Slovaci u Kulpinu i danas neguju uspomenu na Stratimiroviće.

Filozofske i pravne nauke Stefan Stratimirović je studirao u Pešti i Beču, dok je bogoslovska i istorijska znanja sticao kod arhimandrita Jovana Rajića. Pod uticajem mitropolita Putnika, napustio je svetovni život, zamonašio se, vrlo brzo postao arhimandrit u manastiru Krušedolu, a od 1786. kao episkop u Budimu.

U tom periodu dobro je upoznao aktuelnu politiku, što će mu docnije biti od koristi u sticanju poverenja carskog dvora kako bi što više dobrog učinio za svoj narod. Na Narodno-crkvenom saboru u Temišvaru 1790. godine, kao najmlađi među tadašnjim episkopima, izabran je za mitropolita. To zvanje Stratimirović će nositi narednih 46 godina, sve do svoje smrti.

VEŠTINOM vrsnog diplomate vodio je SPC, a naročitu pažnju posvetio je podizanju prosvetnih ustanova. Uz pomoć trgovca Dimitrija Anastasijevića Sabova osnovao je: Karlovačku gimnaziju (1791), Karlovačku bogosloviju (1794) i Stefaneum (1797). Bio je neprikosnoveni vođa Srba u neprestanoj borbi protiv pokušaja Beča da pounijati srpski narod.

Osim izbora mitropolita, Sabor u Temišvaru, kojem je prisustvovalo stotinak srpskih poslanika, imao je poseban istorijski značaj jer je bio prvi politički skup Srba koji je raspravljao o verskim, nacionalnim i političkim pitanjima svog naroda.

Ideja o teritorijalnoj autonomiji (vojvodstvu) koja je počela da tinja ubrzo posle Velike seobe, ovlaš je pominjana na Saboru u Baji 1693. godine, ali nikada pre temišvarskog sabora nije jasno i glasno "ispostavljena" monarhiji. Bilo je to vreme kada su naši sunarodnici svoj boravak u Ugarskoj još uvek smatrali privremenim, verujući da će se vratiti u Srbiju koju su smatrali svojom pravom domovinom. Ali, kako su, vremenom, nade o povratku postajale sve nerealnije, Srbi su sve ozbiljnije razmišljali o teritorijalnoj autonomiji kao garanciji svog opstanka u tuđoj carevini.

NA SABORU u Temišvaru, Srbi su prvi put konkretno zatražili da im se kao zasebna teritorija (vojvodstvo) dodeli Banat i da se na njegovo čelo postavi nadvojvoda Aleksandar. Zahtevano je i da se ponovo uspostavi posebna dvorska ustanova za održavanje privilegija (Ilirska dvorska kancelarija) koja je bila ukinuta drugim "Regulamentom" 1770. godine.

Carev komesar nadgledao je odvijanje Sabora u Temišvaru i, prema nekim tumačenjima, u određenoj meri podsticao je Srbe da traže posebnu teritoriju. Komesar je smatrao da bi ovim srpskim zahtevom mogao da se izvrši politički pritisak na Mađare koji su tada uslovljavali podršku krunisanju Leopolda Drugog za ugarskog kralja.

Mada je Beč u načelu prihvatio srpske zahteve sa Temišvarskog sabora, srpska autonomna oblast ni tada nije formirana. Ukazom Leopolda Drugog 1791. godine osnovana je jedino Ilirska dvorska kancelarija, ali je već naredne godine, posle Leopoldove smrti ona ukinuta.