Dvostruki aršini Lajoša Košuta

ZNATAN deo Evrope bio je 1848. godine zahvaćen revolucionarnim pokretima. U Beču, u želji da uspostavi drugačije klasne odnose, buržoazija je rušila vladu kneza Klemensa Meterniha (1773-1859), a u drugim delovima austrougarskog carstva buknula je pobuna nacionalnog karaktera.

Za samo carstvo najopasnija bila je revolucija u Ugarskoj koja je izbila neposredno posle Meternihovog pada, 13. marta 1848. godine. Pošto su proglašene statutne slobode u Austriji, u Ugarskoj su 15. marta pokrenuti protesti koje su predvodili studenti na čelu sa Šandorom Petefijem. Najistaknutiji pojedinac u mađarskoj revoluciji bio je Lajoš Košut (1802-1894).

Već 17. marta formirana je mađarska odgovorna vlada na čelu sa predsednikom Lajošem Baćanjijem i Košutom kao ministrom finansija. Zahtev Beču glasio je - veća vlast sabora, ukidanje kmetstva, povratak ugarskih vojnika u domovinu. Habzburški dvor prihvatio je ove uslove. Mađari ovim činom nisu dobili nezavisnu državu, ali jesu vladu koju imenuje njihov sabor, velika ovlašćenja i ograničavanje Beča oko sazivanja i raspuštanja sabora.

U MARTU 1848. godine, koji je bio u znaku mađarskog nacionalnog revolucionarnog zanosa, nametalo se i pitanje: kako će se u tim teškim danima postaviti Srbi? Kako je početak revolucionarnih zbivanja u Habzburškoj monarhiji bio u znaku "slobode i narodnosti", beogradske "Srbske novine" obratile su se sunarodnicima ovom porukom:

"O, Srbine, pogledaj šta narodi sve Evrope rade! Zar ne vidiš barjake slobode koji se viju po svima gradovima, po svima selima, po čitavoj Evropi? Vreme je prelomno, sudbonosno. Dolazi carstvo svetlosti, istine, pravde, slobode, blagostanja i blaženstva. Skupljajte se braćo, kao što se svuda narod skuplja, pod barjakom narodnim za pravdu, slobodu i istinu, za narod i čovečanstvo."

Upravo sa takvim težnjama i osećanjima, Srbi u Ugarskoj uključili su se u "peštanski 15. mart" pod vođstvom Lajoša Košuta u manifestacijama po gradovima Srema, Bačke i Banata, a zatim i Pešte, Novog Sada i Zemuna. Srbi su u pogledu sloboda bili solidarni sa ostalim narodima, te su u prvi mah, u vojno-graničarskim komunitetima u Pančevu i Zemunu zahtevali priključenje ustavnoj Ugarskoj.

DO RAZMIMOILAŽENjA sa Mađarima došlo je kada su Srbi nekoliko dana docnije (od 17. do 19. marta) usvojili Peštanski srpski program u 17 tačaka kojim je, između ostalog, zahtevano priznavanje sopstvene srpske narodnosti, pravo na sazivanje svog Narodnog sabora i uređenje Vojne granice "na osnovu slobode i svoje narodnosti".

U Peštanskom nacionalnom programu istaknuto je da Srbi žele priznanje svog naroda i slobodnu upotrebu svog jezika. Takođe se zahtevala sloboda veroispovesti, samostalno uređenje crkve, upotreba crkvenog jezika, uprava nad školama i uključivanje srpskih predstavnika u najviše organe sudstva i državne uprave.

Ovi zahtevi izazvali su podozrenje Mađara koji su smatrali da bi Narodni odbor (umesto dotadašnjeg Narodno-crkvenog sabora) mogao da postane političko predstavničko telo Srba sa manjim ili većim ingerencijama parlamenta. Mađari su takođe zazirali od mogućnosti da bi predloženim preuređenjem Vojne granice, Srbi mogli od Beča da dobiju i svoju autonomnu nacionalnu teritoriju.

ISTORIČAR Andrija Radenić navodi i jedan dopis iz Pešte, upućen u martu 1848. godine, u kojem se kaže da je "zahtevanje srpskog naroda s jedne raspalio, a sa druge uplašio Mađare". U tom dopisu, neimenovani predstavnik srpskog naroda konstatuje: "Znači, pod larvom jednakosti i slobode, oni hoće nama da oduzmu ono što je svakom na svetu najsvetije - narodnost. Stoga oni o Srbima govore kao o Mađarima grčko-nesajedinjene vere, a o narodu srpskom nema ni pomena."

Ne osvrćući se na srpske zahteve, Ugarski sabor ozakonio je uvođenje mađarskog jezika na teritoriji cele Ugarske, čime je, praktično, odobrio mađarizaciju celokupnog stanovništva u kojem su Mađari činili svega - 37 procenata.

Ubrzani proces mađarizacije podrazumevao je vođenje administrativnih poslova i matičnih knjiga na mađarskom jeziku, a to je uključivalo i obavezu da Srbi i pripadnici drugih nemađarskih nacija svojoj deci daju - mađarska imena. Uporedo, raspravljalo se i o uvođenju liturgije na mađarskom jeziku, što je izazvalo ogroman revolt u srpskim redovima.

TREBALO bi podsetiti da Srbi u Južnoj Ugarskoj u vreme "četrdesetosmaške revolucije" nisu živeli u jednoj administrativnoj celini. Štaviše, bili su teritorijalno i upravno razbijeni. Najbrojniji su bili u tri županije - Torontalskoj, Bačko-bodroškoj i Sremskoj. Živeli su i u tri dela Vojne granice (sremskom, banatskom i u šajkaškom bataljonu), kao i u dva distrikta - Velikokikindskom i Potiskom).

Na ovu razuđenost srpskog stanovništva ukazuje akademik Slavko Gavrilović u svom delu pod naslovom "Politička borba za srpsku Vojvodinu 1848-1849". Gavrilović navodi da, kada je reč o Sremu, jedan deo Srba živeo je u sremskoj županiji, a drugi u okviru Sremske vojne granice. Veći deo Srba nastanjenih u Bačkoj, bili su pod županijskom vlašću, dok su pod vojno-graničarskom bili njihovi sunarodnici u Šajkaškom bataljonu.

U Banatu, najveći broj Srba bio je raspoređen u Torontalskoj županiji, manji broj živeo je istočnije od Temišvara. U graničarskom delu Banata, više Srba bilo je u nemačko-banatskoj (pančevačkoj) i u Vlaško-ilirskoj (belocrkvanskoj) regimenti, a znatno manji broj srpskog stanovništva bio je naseljen u istočnom delu tog područja.

SRBI su bili manje-više posvuda, izmešani sa drugim narodnostima, prvenstveno sa Nemcima, Mađarima i Rumunima. Sa Rumunima su bili u istoj verskoj zajednici u Karlovačkoj mitropoliji, ali poslednjih decenija u neskrivenom sukobu - naveo je akademik Gavrilović.

Na užem, današnjem vojvođanskom prostoru, Srbi su bili u većini. Prema dostupnim podacima, u gornjim delovima Ugarske (Budimska eparhija), 1821. godine živelo je ukupno 23.333 Srba.

- Iako su administrativno-politički bili pocepani i živeli su u različitim društveno-ekonomskim, političkim i kulturnim uslovima, nacionalno su bili svesni, a duhovno jedinstveni - istakao je akademik Vasilije Krestić ("Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata", Beograd, SKZ 2003).

Vodeću ulogu kod Srba u revoluciji 1848/1849. imalo je građanstvo koje je srpskom pokretu davalo smer. Seljaci su tom pokretu bili masovna baza. Najznačajniji deo srpskog građanstva činili su inteligencija i trgovci koji su bili i najbogatiji, te su imali zapaženu ulogu u ekonomiji Ugarske. Srpsko plemstvo, nastalo iz redova obogaćenih građana i graničarskih oficira, bilo je malobrojno i brzo se odnarođivalo. Izuzetak su bili veliki darodavci i rodoljubi, poput Save Vukovića, slepog spahije od Berkasova, ktitora i osnivača Srpske pravoslavne gimnazije u Novom Sadu (1810), i grofa i carskog savetnika Save Popovića Tekelije (1761- 1842), prvog Srbina - doktora prava, predsednika Matice srpske i osnivača jedne od najvećih zadužbina izvan Srbije,Tekelijanuma u Pešti (1838).