Prva ideja o ujedinjenju svih Srba

SRPSKI pokret osnovan u martu 1848. godine kao deo revolucionarnih potresa u Mađarskoj, već na samom početku otvorio je dva elementarna pitanja: socijalno-agrarno i nacionalno-oslobodilačko. Uz ta dva išlo je i pitanje liberalno-demokratskih političkih reformi.

Masovne seljačke bune, mahom stihijskog karaktera zahvatile su celu Mađarsku, uključujući i srpske krajeve.Vođstvo revolucije (Ugarski sabor) donelo je Zakon o agrarnim odnosima kojim se na prostoru cele Ugarske ukidaju kmetstvo, kuluci, devetina i crkveni deseci.

Bio je to pokušaj da se izbegne građanski rat sa seljaštvom, kao i da se istovremeno težište revolucije sa socijalnog prebacilo na nacionalno pitanje radi ostvarivanja velikomađarskog programa.

- To se, međutim, pokazalo kao pun promašaj: klasna borba nije zaustavljena, nacionalni sukobi su se rasplamsali, a agrarne pobune plamtele su i u srpskim krajevima - naveo je akademik Čedomir Popov u svom radu "Elementi evropske revolucije u srpskom pokretu 1848-1849".

VELIKU snagu Revolucije 1848/1849. predstavljali su nacionalno oslobodilački pokreti, ali po mišljenju akademika Popova, ono što je sve evropske nacionalne pokrete u tim godinama činilo najsloženijim, najdramatičnijim, pa i najtragičnijim bila je njihova netolerantnost i hegemonistička težnja prema drugim narodima.

Među malobrojnim nacionalnim pokretima koji nisu ispoljavali visoku meru isključivosti i egoizma, bio je i srpski nacionalni pokret. Već u martu i aprilu 1848. godine, pobune su zahvatile tri oblasti na jugu Ugarske u kojima su Srbi bili brojno stanovništvo - Srem, Banat, Bačku ali i Slavoniju i Baranju. Nisu mirovali ni Vukovar, središte Sremske županije, graničarske opštine Zemun, Pančevo, Bečkerek (današnji Zrenjanin), Vršac, a naročito Velika Kikinda.

Za sve ove bune bilo je karakteristično da su uz socijalne, građansko-političke seljačke zahteve, Srbi tražili svoja nacionalna i verska prava, kao i ravnopravnost sa Nemcima i Mađarima.

SRBI su najpre tražili umerene garancije za svoju nacionalnu i versku samobitnost, ali kako je rasla odbojnost mađarskog revolucionarnog vođstva prema srpskim željama, naši sunarodnici bili su prinuđeni da preduzimaju sve odlučnije korake u odbrani svojih prava. U intelektualnim, verskim i vojnim krugovima srpskog pokreta, nastajao je program čija suština je bila usvajanje široke srpske administrativno-teritorijalne autonomije u Ugarskoj.

Svrha te autonomije bila je da srpskom narodu osigura uslove za slobodan verski život, kulturni razvoj, upotrebu maternjeg jezika u svim poslovima i neometanu komunikaciju sa ostalim delovima srpstva. Ovi zaključci tada su predstavljali samo srž, ali ne i kompletan proglas o vojvodstvu koji je docnije usvojila Majska skupština u Sremskim Karlovcima. Tom zasedanju prethodili su još neki važni događaji.

UGARSKI sabor u aprilu 1848. godine doneo je zakon po kome je trebalo da Ugarska u potpunosti izmeni svoje političko uređenje. Vođe Mađarske revolucije Lajoš Košut, Sečenji i Petefi, verovali su da zajednička sloboda povezuje ljude čvršćim nitima nego nacionalnost.

Sam Košut, pravnik i političar, govorio je da "zajednička sloboda pouzdano niveliše nacionalne razlike i netrpeljivost". Mađari su se, dakle, držali teorije da svi građani jedne zemlje pripadaju jednoj te istoj naciji, te izuzimajući Hrvate, nisu bili spremni da i druge nemađarske stanovnike svoje zemlje priznaju za sinove posebnih nacija.

Zbog svega navedenog, u Požunu je došlo do susreta između mađarske delegacije, na čelu sa Košutom, i novosadske srpske deputacije koju su predvodili oficir Đorđe Stratimirović i advokat Aleksandar Kostić. Susret u požunskoj sabornici počeo je srdačno.

- Izvolite nas primiti u vaše bratsko naručje kao sinove iste domovine a mi dajemo sveto obećanje da ćemo mi, Srbi, od sada živeti i umirati jedino za Mađarsku - rekao je na početku razgovora Kostić.

KOŠUT je, reklo bi se, u prijateljskom tonu izložio da "mađarska nacija proširuje mađarsku slobodu na sve sugrađane,bez razlike", te da državno jedinstvo ne zahteva ništa drugo nego da "diplomatski jezik javnog života domovine bude - mađarski".

Na kraju, Košut je poručio da će vlada i sabor naći leka za sve žalbe Srba. Međutim, potpuno je ignorisao tačku Novosadske peticije koja je tražila priznavanje srpske nacije. Ona je za Košuta bila potpuno neprihvatljiva. U toku govora na saboru, Košut je samo Mađare spominjao kao naciju, a sve ostale narode obuhvatao je rečju "nemađarski živalj".

Sutradan, u zasebnom razgovoru sa srpskim predstavnicima, na čelu sa Đorđem Stratimirovićem, rekao je: "Pod svetom mađarskom krunom, ja nikada neću priznati drugu naciju ili nacionalnost do li mađarsku. Znam da ima ljudi i naroda koji govore drugim jezikom, ali više od jedne nacije ovde nema!"

STRATIMIROVIĆEVU primedbu, da će, u slučaju da se ne udovolji srpskim zahtevima, Srbi potražiti "drugde svoje priznavanje", Košut je odbacio. Pomenuta je i mogućnost ujedinjenja Srba iz Ugarske i Kneževine Srbije, na šta je Košut odgovorio osorno da će u tom slučaju odlučivati - mač.

Posle neuspelog dogovora u Požunu, članovi požunsko-peštanske omladine sastali su se na Veliki četvrtak 19. aprila na zboru u porti Sabornog hrama u Novom Sadu. To mesto i datum za zbor bili su unapred dogovoreni kako bi delegacija Srba po povratku iz Požuna prenela rezultate dogovora sa Košutom.

U Novi Sad su sa razvijenim barjacima, pevajući patriotske pesme pristigle delegacije Srba iz Bačke i Srema. Zabeleženo je da su seljaci iz Almaškog kraja dolazeći na zbor u portu govorili i ovako: "Neću da mi se sin zove Janoš kad mu je Bog predodredio ime Jovan."

NA ZBORU, Aleksandar Kostić, koji je sa Đorđem Stratimirovićem predvodio srpsku delegaciju u Požunu, obavestio je okupljene Srbe koji su ovamo došli sa raznih strana da mađarska vlada nije spremna da prizna srpske privilegije, i da ne dozvoljava održavanje srpske skupštine već samo crkvenog sabora.

Posle Kostićevog obraćanja, nezadovoljni Srbi zatražili su od paroha Sabornog hrama Pavla Stamatovića da im preda matične knjige vođene na mađarskom jeziku koje je, zatim, uz povike nezadovoljstva spalila nasred porte. Potom su se Srbi uputili u Sremske Karlovce da od mitropolita Josifa Rajačića zatraže što brže sazivanje narodne skupštine.