Svi putevi Srba vode u Karlovce

UOČI skupštinskog zasedanja, 1. maja 1848. godine (13.maja po novom kalendaru), u Sremske Karlovce se sa svih strana slilo oko 15.000 duša. Dvostruko više nego što ova varoš danas ima stanovnika.

Svi su bili pod utiskom nepovoljnih događaja u prethodna dva meseca: samo nekoliko dana posle Mađara, u Budimu se okupila manja grupa uglednih Srba koji su izneli srpske zahteve za slobodu svog jezika, veroispovesti, škole, sabor svake godine, uključivanje u lokalne vlasti...

Ove srpske zahteve mađarska vlast nije dočekala sa odobravanjem. Vođa mađarske revolucije Lajoš Košut grubo je u Požunu odbio pokušaj novosadske delegacije, predvođene Đorđem Stratimirovićem, da se izbori za svoja nacionalna prava.

Sa druge strane, Hrvati su pozivali Srbe na zajedničku saradnju protiv Mađara, ali u srpskim redovima bilo je sve glasnijih ideja za ujedinjenje sa Srbijom. Do kraja aprila odnosi sa Mađarima, koji su zahtevali da se na celoj teritoriji Ugarske poštuju mađarski jezik i politička narodnost, veoma su se zaoštrili.

U TAKVOJ atmosferi i uz slutnju da bi Majska skupština mogla da bude presudna po položaj Srba u Austrougarskom carstvu, u Sremske Karlovce pohrlio je srpski svet iz različitih društvenih slojeva - građani, sveštenici, seljaci, graničari, studenti i đaci. U analima je zabeleženo da je među njima bilo i "oko 2.000 Srbijanaca i manji broj Crnogoraca". Oni, koji su u karlovačku varoš pristigli samo dan uoči skupštine nisu imali gde da se smeste. Zanoćili su pod vedrim nebom.

- Ta ogromna masa sveta koja se sjatila u nevelike Karlovce bila je obuzeta snažnim romantičarskim zanosom - navodi akademik Vasilije Krestić u svojoj knjizi "Srbi u Ugarskoj". - Na sve strane vijorile su se nacionalne zastave, mnogi intelektualci, naročito omladinci, bili su u narodnim nošnjama, iz mnoštva grla odjekivala je tada ispevana i omiljena pesma budnica "Ustaj, ustaj Srbine".

S PESMOM se povremeno mešao zvuk crkvenih zvona, ali i puščani plotuni. Žene i devojke zasipale su cvećem pridošlice, a muškarci su za šeširima nosili zadenute ceduljice sa porukama "Živeo patrijarh Rajačić!" i "Živeo vojvoda Šupljikac". Iščekujući početak skupštine, na ulici su se smenjivali govornici s porukama okupljenom narodu protiv mađarskog ugnjetavanja i za srpsku Vojvodovinu.

Kada je u toj atmosferi, uzavreloj nacionalnim romantičnim raspoloženjem, srpski romanopisac Jakov Jaša Ignjatović (1822-1889) u svom govoru predložio sunarodnicima da se okanu Mađara i Vojvodine, te da snagu i pamet usmere u stvaranje veće srpske države, umalo nije stradao. Okupljena masa ljudi nije ga pravilno razumela. Štaviše, doživela ga je kao neprijatelja srpskih interesa.

Sudeći po povicima okupljenog naroda koji se zalagao za Rajačića na tronu patrijarha, a Šupljikca kao budućeg vojvodu, istoričari zaključuju da je sam tok zasedanja bio unapred dobro pripremljen.

ZA RAZLIKU od ostalih srpskih narodno-crkvenih sabora, na kojima je broj poslanika bio ograničen na po 25 iz svešteničkog, vojničkog i svetovnog reda, na ovaj sabor su poslanici izabrani po demokratskijem sistemu od uobičajenog - svako veće selo imalo je po dva, a manja mesta po jednog predstavnika. Izaslanici su potpisali izbor vojvode i patrijarha, te je zbog toga skup i imao rang skupštine.

Karlovačkoj skupštini prisustvovalo je 175 predstavnika iz 710 opština. Iz 77 opština Bačke došla su 23 delegata, ukupno 95 opština Vršačke eparhije poslale su 51 delegata, dok su Budimsku eparhiju iz njene 44 opštine zastupala tri predstavnika.

Gornjokarlovačka eparhija obuhvatala je 145 opština, ali je imala tek jednog delegata, iz 106 opština Pakračke eparhije pristigla su dvojica predstavnika, dok je Temišvarsku eparhiju i njene 103 opštine predstavljalo ukupno pet delegata.

BARANjA je na Majskom zasedanju u Karlovcima imala predstavnike iz svega dve opštine. Zabeleženo je da neki delegati iz Budimske eparhije, kao i iz još nekoliko njih, u strahu od osvete Mađara, nisu potpisali ispod zaključaka Majske skupštine, mada su prisustvovali njenom zasedanju.

Mada je tokom srpskog revolucionarnog pokreta 1848. SPC čvrsto stajala uz svoj narod, a mitropolit Rajačić rekao: "Mi ćemo s narodom, pa šta Bog da", istoričari beleže da je od sedam arhijereja, izuzev mitropolita Rajačića, Majskoj skupštini prisustvovao jedino još gornjokarlovački episkop Evgenije Jovanović.

Još je zanimljiviji slučaj temišvarskog vladike Pantelejmona Živkovića koji se nije zadovoljio odlukom da lično odsustvuje, nego se i suprotstavio nameri delegata iz svoje eparhije da učestvuju u radu skupštine.

NASUPROT njemu, prota Mateja Nenadović (1777-1854), vojvoda iz Prvog srpskog ustanka i prvi predsednik Praviteljstvujuščeg sovjeta, doputovao je iz Valjeva u Karlovce. Iz Beograda su došli i drugi "prečanski Srbi": Ilija Zaharijević, Sergije Nikolić, Emilijan Joksimović i Konstantin Branković, kao i predstavnici omladine - Jovan Ristić, Milovan Janković, Jevrem Grujić...

Suprotno uverenjima da je tok same skupštine unapred bio precizno osmišljen, u svojim zapisima Jaša Ignjatović kaže da, izuzev nekoliko ljudi iz Karlovaca i Novog Sada, niko nije znao kakve odluke će se donositi na skupštini.

Ipak, i pre početka samog zasedanja, jasno je bilo da među Srbima većina želi proglašenje srpskog vojvodstva, dok su se tome protivili sunarodnici prvenstveno iz severnih delova Mađarske, poput Teodora Pavlovića, Paje Balgradija i Pave Kojića. Oni su imali bojazan da bi posledice takvih proglasa mogle da donesu veliku nevolju srpskom narodu.

MITROPOLIT Rajačić je bio svestan svega toga, te je, kako bi se prenebregli bilo kakvi nesporazumi na samoj skupštini, uoči zasedanja okupio u svojoj mitropolijskoj rezidenciji uži krug ljudi.

Ni tu, kako navodi istoričar i akademik Vasilije Krestić, nije sve teklo glatko. Neki učesnici su govorili vrlo temperamentno i isključivo ("slobodno i pobunitelno"), što je veoma uznemirilo ionako nespokojnog Rajačića. Kažu da je po završetku tog skupa rekao: "Blago onom koji s čitavom kožom iz ovog meteža izađe!"

SUTRA: Rajačić postaje patrijarh, a Stevan Šupljikac vojvoda