Glas razuma Jovana Hadžića

SRPSKU Vojvodovinu proglašenu na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima 13. maja 1848. godine, priznao je samo Hrvatski sabor. Njene odluke osudila je mađarska vlada, a caru u Beču nimalo se nije žurilo da izda patent kojim bi srpski proglas i potvrdio.

Mađarska vlada ne samo što je sve odluke Srba sa sremsko-karlovačkog zasedanja proglasila nezakonitim, već je od komesara Petra Čarnojevića zahtevala da se prema svojim sunarodnicima postavi izuzetno strogo - da kazni sve prestupnike, a naročito one koji su spaljivali matične knjige ispisane na mađarskom jeziku, te cepali ili spaljivali mađarsku zastavu.

Takođe, po nalogu mađarskog ministra unutrašnjih poslova Bertalana Semerea, Čarnojević je dobio još dva važna zadatka: da spreči uvoz oružja iz Srbije i da zabrani sastanak hrvatskog zemaljskog sabora koji je baron Josip Jelačić zakazao za 5. jun, kako bi ga novoizabrani patrijarh Josif Rajačić uveo na banski tron.

PREDSTAVNIK mađarske vlade, naime, naložio je patrijarhu da se ne pojavljuje na saboru, što je automatski podrazumevalo i da ne učestvuje u ceremoniji Jelačićevog ustoličenja za bana i glavnog zapovednika hrvatske vojske.

Međutim, tek što je ministar Semere izdao ove zapovesti, ugarski nadvojvoda Stefan odlučio je da komesaru Čarnojeviću pošalje pomoć - i tamiškom podžupanu Savi Vukoviću, koga su srpski sunarodnici smatrali mađarofilom, dodelio je funkciju kraljevskog komesara. Obrazloženje je glasilo da Čarnojević nije u stanju "da svojom pojavom utiče i dejstvuje protiv krivičnih vrenja, buna, huškanja, čak i zavera, u donjim delovima naše otadžbine".

Dvojica komesara, obojica Srbi, uposleni u mađarskoj državnoj službi, imali su isti zadatak - da uguše srpski pokret. Bune "u donjim delovima države", kako ih je okarakterisao ministar Semere, rasplamsala je i odluka bečkog cara da usliši zahtev Mađara i svu vojsku na teritoriji Mađarske, uključujući i Vojnu granicu koju su držali Srbi, stavi pod komandu mađarske vlade.

ODLUKA o potčinjavanju Mađarima veoma je uznemirila srpske graničare. Oni su organizovali niz protesta. Zabeleženo je da je jedna srpska delegacija zapretila komandantu Mitrovice upućivanjem glasnika na italijansko ratište kako bi sunarodnike pozvali da se vrate u Srem i brane svoje kuće i porodice.

Ni graničari iz Banata nisu spokojno gledali na odluku o podređivanju mađarskoj komandi, te su u Pančevu održali skup sa kojeg su caru uputili molbu da se odluka poništi. U predstavci su naveli da Srbi, ali i ostali nemađarski narodi, od Mađara mogu da očekuju samo da ih u robove pretvore, "a mi za robovanje nismo rođeni."

Istovremeno, caru su Srbi poručili i da se uređenje Vojne granice može sprovesti samo dogovorom sa graničarima,a do tada srpski narod će se svim sredstvima boriti za očuvanje narodnih privilegija koje počivau na principima slobode, bratstva i jednakosti.

UPRKOS ovakvim upozorenjima Srba, mađarska vojska krenula je na Novi Sad i Sremske Karlovce. General Lajoš Pire, ujedno i komandant Vojne granice u Banatu, obavestio je mađarskog ministra vojnog Lazara Mesaroša da su se 4. i 5. juna digle sve graničarske opštine da spreče napad Mađara na novosadsku i sremskokarlovačku varoš. U svom obaveštenju ministru, general Pire naveo je da u narodu vlada dobro raspoloženje prema caru, ali da isti taj narod neće da se potčini mađarskom ministarstvu, već želi da mu se "odupre do poslednjeg čoveka".

Kada se saznalo da je mađarska vojska krenula na Novi Sad, Glavni odbor koji su Srbi formirali na Majskoj skupštini, proglasom je 3. juna pozvao Šajkaše da se late oružja i topova, za vođu da izaberu ljude od poverenja i krenu u odbranu Novog Sada.

SLIČAN proglas upućen je i Šajkašima koji su bili prekomandovani u Zemun s tim što im je sugerisano da sa oružjem i topovima krenu u odbranu Sremskih Karlovaca i da se pridruže odredu kapetana Zarije Jovanovića Čiče.

Tih dana u svom dnevniku komesar mađarske vlade Petar Čarnojević zapisao je da se već za nekoliko dana u blizini Sremskih Karlovaca i na Rimskim šančevima kod Novog Sada okupilo oko 16.000 srpskih "pobunjenika" iz Šajkaške i Srema. Oni su raspolagali sa osam topova i uz sve to očekivali su pomoć iz Srbije i Hrvatske kako bi krenuli u napad.

Posebnim proglasom Glavni odbor pozvao je srpske oficire da stanu na čelo srpske narodne vojske. Oficiri su bili zbunjeni odlukom cara da komandu nad Vojnom granicom prenese u ruke Mađara, te su se obraćali svojim zapovednicima s pitanjem kako da se postave u novonastaloj situaciji. Zapovednik temišvarske generalne komande odgovorio im je proglasom, koji je ujedno bio namenjen i narodu. Savetovao je oficirima da ne podležu uticaju Glavnog odbora, a da će on, zauzvrat, da ih pred prestolom zastupa i bori se za njihova prava.

Dva dana docnije naoružana mađarska vojska pristigla je u Novi Sad što je izazvalo veliku uznemirenost srpskog stanovništva.

SRBI su tim povodom delili letke s pozivom sugrađanima da se ne prepuste strahu, nego da se brane. Kako bi umirio srpsko stanovništvo, mađarski podmaršal Can pojavio se na zasedanju novosadskog magistrata i rekao da njegova vojska nije došla u grad da ga napada nego da ga brani.

U nastavku svog govora, podmaršal je bio mnogo konkretniji. Poručio je da će njegova vojska biti neutralna sve dok Srbi iz Karlovaca i Jarka ne napadnu barutane, vojne magacine i Varadinsku tvrđavu. U tom slučaju, zapretio je, Novi Sad će biti razoren topovima.

U novonastaloj zapaljivoj situaciji, Jovan Hadžić (Sombor, 1799 - Novi Sad, 1869), srpski književnik, jedan od osnivača i prvi predsednik Matice srpske (Pešta, 1826. godine), pokušao je da urazumi svog poznanika komesara Čarnojevića. Savetovao ga je da ne čeka da "situacija postane sve groznija" i da sukob izbije, već da se Šajkašima odmah, makar i privremeno, učine neki ustupci.

POREKLOM iz najbogatijeg sloja srpskog građanstva u Ugarskoj, Hadžić, po obrazovanju pravnik, u književnom svetu bio je poznat pod pseudonimom Miloš Svetić. Godine 1844. objavio je Srpski građanski zakonik.

U svom proglasu, Hadžić je komesaru preporučio ove poteze:

"Šajkaškom bataljonu barem, moralo bi se neizbežno i privremeno dozvoliti vlasništvo nad zemljom, ukinuti kuluk, zavesti civilni sud i slobodu izbora sudskog osoblja i opštinskih vlasti, obezbediti slobodu izbora oficira sve do ranga kapetana iz svojih redova, a nemačke oficire iz službe ukloniti i zameniti ih domaćim. Najzad, umesto nemačkog jezika uvesti maternji srpski, kako kod sudova i vlasti, tako i kod komande".

STREPNjA GENERALA HRABOVSKOG

NISU samo Srbi bili pogođeni odlukom cara da Granicu potčini ugarskoj vladi. Mađarskog generala Janoša Hrabovskog naročito je uznemirilo saznanje da Šajkaši u znak protesta imaju nameru da povuku svoje sunarodnike sa ratišta u Italiji, kako bi se posvetili odbrani svojih porodica i srpskih interesa u novoproglašenom Srpskom vojvodstvu. Poput srpskog književnika Jovana Hadžića i Hrabovski je pokušao da uputi glas razuma. On je 20. maja upozorio dvor u Beču da akt o podređivanju Vojne granice mađarskoj vladi, iz temelja može da bude poljuljana "istorijska odanost hrabrog graničarskog naroda prema preuzvišenom carskom domu". General je smatrao da se dotičnim aktom može izazvati i građanski rat sa svim svojim posledicama i zato je apelovao da se promene u Granici sprovedu što sporije.