Rascep među srpskim glavarima

PROCENIVŠI da mu Srbi više nisu u tom trenutku preko potrebni, a u nameri da za svoju spoljnu politiku pridobije Mađare, potezom carskog pera Franc Jozef je 27. decembra 1860. ukinuo oblast Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat i prisajedinio je Ugarskoj.

Srbima je oblast dodeljena krajem 1849. kao "utešna zamena" za nikad priznatu srpsku Vojvodovinu koju su Srbi početkom prethodne godine proglasili na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima. Oblast Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat nosila je srpsko ime, ali su Srbi u njoj bili tek treći narod po brojnosti, posle Nemaca i Mađara.

Carska odluka o poništavanju srpske autonomne teritorije usledila je posle velikih poraza austrijske vojske kod Mađente i Solferina, koje su im nanele snage Napoleona Trećeg tokom Drugog rata za ujedinjenje Italije. Austriju su ti porazi znatno oslabili, pa je pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car otpočeo proces decentralizacije.

Gašenje Vojvodstva Srbija srušilo je iluziju srpskog liberalno-građanskog staleža o Beču kao srpskom osloncu. Početkom januara 1861. godine Svetozar Miletić u svom čuvenom članku"Na Tucindan" konstatuje da je "Vojvodstvo umrlo, ali da takvo kakvo je bilo, nikom nije trebalo. No, mnogo važnije je da je za Srbe umrlo nešto drugo".

JASNO je bilo da je Miletić mislio na "umiranje" srpske odanosti Beču i austrijskom caru od koga su Srbi neprestano očekivali potvrde svojih prava i privilegija koje im je car Leopold Prvi dodelio još 1690. godine.

Miletić je, naime, smatrao da od Srpske Vojvodine ne treba odustati, ali da bi ona samo priznata od strane Mađara, mogla da bude dugovečna. U prvo vreme Miletićevo obraćanje izazvalo je pometnju među mladim Srbima. Ubrzo ga je mlada liberalna srpska građanska inteligencija prihvatila i u narednih desetak godina, Srbi su nastojali da tu saradnju ostvare.

Neposredno posle gašenja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata Srbi su zahtevali održavanje sabora. Kako bi na izvestan način ipak uvažio srpske zahteve, car je naložio patrijarhu Josifu Rajačiću da formira delegaciju od 20, sebi bliskih sunarodnika, i da je dovede u Beč radi dogovora o očuvanju srpskog jezika, crkve i narodnosti.

Shvativši da će ukoliko udovolji carskom zahtevu, u potpunosti izgubiti legitimitet u svom narodu u trenutku kada se velika većina Srba, uključujući i najkonzervativnije krugove, zalagala za održavanje sabora, patrijarh je tražio način da utiče na promenu raspoloženja vladara.

U PISMU je predložio vladaru da je najbolji način da izađe u susret Srbima ako im odobri sabor raspravnog tipa. Car je sazvao srpski sabor u Sremskim Karlovcima početkom aprila na Blagoveštenje 1861. godine i dao je dozvolu da Srbi raspravljaju o političkim pitanjima.

Odlukom da dozvoli sabor političkog karaktera, bečki dvor je priznao Srbe kao poseban politički narod. To je izazvalo ohrabrenje među srpskim, ali i veliko negodovanje u mađarskim političkim krugovima. Austrijska kruna je ponovo primenila svoje "zlatno pravilo" da nagrada jednoj grupi podanika istovremeno predstavlja i kaznu za druge.

A, da ni Srbi ne bi taj postupak doživeli kao veliku milost, car je prisustvo saboru ograničio na srpske predstavnike iz dotadašnjeg Vojvodstva Srbije, izuzimajući oblast Vojnu granicu.

Blagoveštenski sabor okupio je najuglednije predstavnike Srba iz Ugarske. Imao je 75 izabranih predstavnika, među kojima 25 sveštenika na čelu sa trojicom episkopa. U Novom Sadu, Velikom Bečkereku i Vršcu birana su po dva poslanika za sabor, a u Somboru i Kikindi po tri. Svaki srez je davao po jednog poslanika na 500 birača, a opštine sa manje birača mogle su da biraju po jednog poslanika.

ZA POSLANIKA je mogao da se kandiduje svaki Srbin, austrijski državljanin, koji je imao minimum 30 godina i sva građanska prava. Pored Majske skupštine ovo je jedini srpski sabor na području Habzburške monarhije na kome se iskristalisala elita srpske inteligencije tog vremena. Sabor je imao konzervativno-klerikalni karakter u kojem je veliku ulogu imala crkvena jerarhija. Upravo na tom zasedanju oni su se prvi put sukobili sa liberalnim težnjama građanskih političara.

LIBERALNU grupu koja se zalagala za ustavni put uz pomoć Ugarskog sabora sa Miletićem na čelu činili su - Đorđe Radak, Jovan Đorđević, Jovan Živković, prota Đorđe Branković (kasnije će postati patrijarh Georgije) i nekoliko plemića.

Umerenjačku, srednju struju koja je zagovarala oslonac na Beč i sjedinjavanje sa Trojednom kraljevinom a zatim zajedničke pregovore sa Ugarskom, predvodili su Đorđe Stratimirović i Jovan Subotić. Najveći broj glasova dobila je Rajačićeva konzervativna opcija.

Bez obzira na idejna i ideološka razmimoilaženja, Blagoveštanski sabor je u zajedničkim zaključcima, u 16 tačaka, izneo zahtev za Srpskom Vojvodinom, zasebnom teritorijom koja bi zahvatala čitav Srem (Rumski, Iločki i Vukovarski srez), Bačku, Banat i Vojnu granicu na čelu sa vojvodom, sa srpskim grbom i zastavom, političkom i sudskom upravom.

PUSTO CARSKO OBEĆANjE

PO OKONČANjU Blagoveštenskog sabora austrijski car je srpskoj delegaciji predvođenoj Rajačićem obećao da će ispuniti sve srpske zahteve. Time je, zapravo, pripretio Mađarima da prema Beču budu popustljiviji. Obećanje dato Srbima, međutim, nikada nije ispunio. Taj njegov postupak otegao je unedogled rešavanje srpskog pitanja u Ugarskoj. Uprkos tome, istoričari su saglasni da Blagoveštenski sabor , treći sabor Srba posle Temišvarskog (1790) i Majske skupštine (1848), zauzima posebno mesto jer je veoma snažno uticao na razvoj političke misli Srba u Ugarskoj.