Ujedinjenje sa Crnom Gorom

PARALELNO sa razgovorima sa Jugoslovenskim odborom za stvaranje zajedničke države tretirano je i pitanje ujedinjenja Srbije i Crne Gope, koje je, inače, imalo svoju dugu predistoriju. U periodu od početka 1916. godine pa do kraja rata, ono se raspravljalo u senci kapitulacije crnogorske vojske. Karakteristično je, međutim, da u odnosima između srpske i crnogorske vlade u egzilu za sve vreme rata nije bilo totalnog javnog konfrontiranja.

Težeći da se ponovo vrati na svoj vladarski tron na Cetinju, kralj Nikola je nastojao da zakulisnim akcijama omete realizaciju planova srpske vlade o ujedinjenju Srbije i Crne Gore prostom eliminacijom dinastije Petrovića. Srpska vlada je, takođe, vukla poteze iza scene da, u slučaju povoljnog završetka rata, ujedinjenje Srbije i Crne Gore provede u delo mimo i protiv volje kralja Nikole, jep je bila u znatno povoljnijem položaju da nametne svoju koncepciju ujedinjenja.

KRALj Nikola, svojom molbom za zaključenje separatnog mira s Austrougarskom, izgubio je podršku saveznika. On se sklonio u Francusku i odbio ponudu Beča da zaključi mir sa Austrougarskom, ali je nepoverenje kod saveznika prema njemu ostalo do kraja rata. Mada su savezničke vlade održavale diplomatske odnose sa vladom kralja Nikole, one, izuzev rimske vlade, nisu računale s obnovom Crne Gore kao samostalne države.

Francuska je u rešavanju crnogorskog pitanja stala na stranu srpske vlade. Štaviše, Francuska je odlučujuće uticala da i vlada SAD, sledeći njen kurs, odbije da da dozvolu za otvaranje poslanstva crnogorske vlade u Vašingtonu. Britanska vlada je zauzela konačan stav o crnogorskom pitanju 1. januara 1918, kada su se na sednici radnog kabineta svi članovi vlade saglasili da je "kao najbolje rešenje prihvaćeno da se Crna Gora može inkorporisati u Srbiju".

U PRVI mah, čak ni Italijani, nisu marili za dinastiju Petrovića, zbog sukoba oko ulaska crnogorske vojske u Skadar početkom 1915. godine. Oni su, zapravo, posle odlaska kralja Nikole iz zemlje uvideli da je ujedinjenje Srbije i Crne Gore neminovno, mada su, kao i Austrijanci, želeli da se sačuva samostalna Crna Gora kao protivteža Srbiji da bi se koristili međusobnim antagonizmom njihovih dinastija. Zbog toga su krajem leta 1916. preduzeli korake da rehabilituju kralja Nikolu i da, uz pomoć političke emigracije okupljene oko njega, rade na sprečavanju ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom. Oni su naročito aktuelizovali to pitanje tokom leta 1918, kada su uvideli da neće moći sprečiti ujedinjenje jugoslovenskih zemalja sa Srbijom.

Postupci kralja Nikole u toku rata i vekovne težnje Crnogoraca za ujedinjenjem sa Srbijom doprineli su da je u zemlji i među emigracijom i internircima van zemlje ugled dinastije Petrovića, koja se suprotstavljala tim težnjama, veoma opao. Upravo zahvaljujući tim okolnostima, Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje mogao je da razvije široku aktivnost propagirajući ujedinjenje Crne Gore i Srbije i svih jugoslovenskih naroda.

PITANjE Makedonije ce formalno nije postavljalo između Srbije i saveznika u drugom periodu rata, jep su savezničke vlade nakon povlačenja srpske vojske iz zemlje dale izjave da je odbrana integriteta Srbije jedan od njihovih prioritetnih ratnih ciljeva, podrazumevajući pod tim Srbiju u granicama koje su određene Bukureškim mirom 1913. godine. Međutim, problem Makedonije nije prestao da brine srpsku vladu sve do bugarske kapitulacije krajem septembra 1918. godine.

Dugo održavanje Solunskog fronta u Makedoniji saveznici su iskoristili da se što potpunije informišu o prilikama u toj oblasti i da stvore teren za svoj uticaj i oslonac u tom delu Balkana. Saznanje da su saveznici, na osnovu rezultata mnogih anketa, koje su sprovodili njihovi vojni, policijski i obaveštajni organi na terenu o nacionalnoj, etničkoj i kulturnoj pripadnosti i političkom opredeljenju stanovništva u Makedoniji došli do zaključka da Makedonci nisu ni Srbi, ni Bugari, ni Grci, već posebna nacionalnost, uznemiravalo je vladajuće krugove Srbije, Bugarske i Grčke, koji su svojatali makedonsko stanovništvo obeležavajući ga svojim nacionalnim imenima, i, na osnovu toga, isticali svoje pravo na Makedoniju.

PODACI koje su prikupljali srpski obaveštajni organi takođe su potvrđivali da Makedonci ne žele da budu ni Srbi, ni Bugari, ni Grci, već samo Makedonci i da teže svojoj nacionalnoj afirmaciji. S obzirom na to, kod srpskih vladajućih krugova postojala je bojazan da Francuzi, koristeći svoje prisustvo i složene ratne okolnosti u Makedoniji, u pogodnom trenutku obrazuju neku vrstu autonomne Makedonije pod svojom kontrolom.

Takvu ideju zastupalo je dosta Francuza koji su okruživali glavnog savezničkog komandanta u Solunu generala Capaja, o čemu je i srpska vlada imala podrobna obaveštenja. Ta bojazan nije bila bez osnova, budući da su Francuzi posle čišćenja oblasti Korče, u februaru 1917, proglasili njeno otcepljenje od Kraljevine Albanije, obrazovali "Autonomnu Republiku Korču", postavili svoga guvernera, pukovnika Dekoana, uveli svoju administraciju i žandarmeriju, otvorili škole kako bi im ta oblast poslužila za širenje francuskog uticaja u ovom mnogo puta osvajanom i deljenom prostoru.

NIKOLA Pašić, kome su saveznici lično dali najsvečanija obećanja da će Srbija posle rata dobiti, pre svega, svoje granice iz Bukureškog mira, bio je krajnje uznemiren i sumnjičav u ta obećanja. Imajući u vidu da su neki saveznici (prvenstveno Italijani i Britanci) bili protiv obnavljanja srpske administracije u Makedoniji, Pašić nije isključivao mogućnost da posle slamanja neprijateljskog fronta u Makedoniji "neki delovi Makedonije potpadnu pod opštu upravu" i da saveznici organizuju plebiscit da se makedonsko stanovništvo izjasni za Srbiju ili Bugarsku.

Ako nastupi taj slučaj, pisao je Pašić Vrhovnoj komandi i ministrima vojske i unutrašnjih dela sredinom aprila 1917, trebalo je imati novca, pušaka i pripremati sposobne ljude "Srbe-patriote" da se unapred osigura da se Makedonci izjasne za Srbiju.

PAŠIĆ je u vezi s tim, razmišljao o organizovanju jednog odbora od uglednih prosrpski orijentisanih ljudi iz Makedonije, koji bi, ukoliko saveznici organizuju referendum u Makedoniji, pripremao stanovništvo da se izjasni za zajednički život sa Srbijom.

Međutim, to je bila samo zamisao, koju on nije želeo da realizuje bez krajnje nužde, jer bi time, objektivno, Makedonija bila stavljena u isti red sa onim oblastima koje je tek trebalo ujediniti sa Srbijom i za koje su bili obrazovani odgovarajući odbori.