Slomljena kičma Turcima i Bugarima

RAD Petra Bojovića na vojno-stručnoj literaturi završio se knjigom "Vaspitanje vojnika" i poslednjim prilogom objavljenim u časopisu "Ratnik" 1908. godine. Od marta 1909. godine, pa do izbijanja rata sa Turcima, Bojović je bio komandant Konjičke divizije.

U poslednjim decenijama 19. veka i početkom 20. veka Petar Bojović je svojim pregnućem ostvario značajan uticaj na organizaciju moderne srpske vojske u okviru tima u kome su učestvovale i vojvode Radomir Putnik, Stepa Stepanović i Živojin Mišić. Ovaj slavni kvartet vojskovođa ili "bojne vojvode", kako im je bilo omiljeno ime u narodu, ispisaće najslavnije stranice bogate srpske ratne istorije.

- Četiri hrišćanske države (Srbija, Bugarska, Crna Gora i Grčka) su 1912. godine, rešene da skinu ropske lance sa vrata svojih podjarmljenih sunarodnika, stvorile Balkanski savez koji je, zahvaljujući nezapamćenom slobodarskom nadahnuću širokih narodnih masa - za nepun mesec bacio na kolena Otomansku imperiju i oživotvorio one ideale o kojima su stotinama godina sanjale mnoge generacije balkanskih naroda - pisao je dr Savo Skoko, jedan od boljih poznavalaca tog perioda.

RATNIM planom srpske Vrhovne komande u Prvom balkanskom ratu glavnina vojske u tri operativne grupe usmerena je ka dolini Vardara, pravcima koji vode u centralnu Makedoniju. Glavni zadatak - da dejstvom iz Vranjskog Pomoravlja ka Ovčem Polju, u sadejstvu sa krilnim armijama, povede odlučujuću bitku sa turskim snagama - poveren je Prvoj armiji.

Za kamandanta Prve armije imenovan je prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, a za načelnika štaba pukovnik Petar Bojović. Time je postignuto najcelishodnije rešenje: vodilo se računa o prestižu dinastije i obezbeđivalo da najjačom armijom rukovodi jedan od najsposobnijih srpskih oficira.

Do presudne bitke u Prvom balkanskom ratu došlo je kod Kumanova 10. oktobra, kada je bačena na kolena Otomanska imperija. Kumanovska bitka je jedan od najvećih i najznačajnijih događaja srpske novije istorije. Tada se pisalo da je bitka završnica jednog velikog oslobodilačkog zamaha, započetog još tokom februara 1804. godine. Između ta dva znamenita graničnika srpske nacionalne istorije, u muci je nastajala država, tragajući za senima svoje daleke prethodnice i, vraćajući se u život, potekla davnim, zaboravljenim tragovima. Karađorđeva ustanička tvorevina, makar sva u zgarištima i ruševinama, ostavila je dovoljno skloništa za utočište budućih sledbenika.

U KNjIZI "Vojvoda Petar Bojović" ("Narodno delo", Beograd 1990), jednoj od prvih početkom devedesetih godina prošlog veka, kojom se vojvoda vraća iz zaborava, autori Tomislav Gavrić i Dragan Simović kažu da je u Kumanovskoj bici došlo do izražaja svekoliko Bojovićevo teoretsko, strateško i ratničko iskustvo i ističu:

"Kosovski gnev, koji pritajen tinjaše pet vekova u duši srpskog ratnika, planu i razbukta se u ogroman požar u kome sagore najveći deo turske balkanske armije. Smatramo, uzimajući u obzir sve istorijske činjenice, da je najpresudnije delovalo njegovo moralno i pedagoško vaspitanje generacija vojnika, ulivanje rodoljublja, kao i ljubavi prema porodici i prema čoveku uopšte. Jer, istina je, a tu istinu su znali i živeli svi u istoriji poznati ratnici, vojskovođe, da boj ne bije 'svijetlo oružje', već srčanost, odlučnost, svest o onome što se brani i u ime čega se brani."

"Bojović je kao pisac i vojni strateg i teoretičar osetio kulminaciju emotivnog kolektivnog naboja, nacionalnu energiju i težnju koja je prenošena preko narodnih junačkih pesama o konačnom oslobođenju od Turaka. U godinama pred balkanske ratove, u srpskom narodu, intenzivno je živela ideja kosovskog kulta i mita."

Godinama kasnije čule su se i žestoke kritike, ukazivano je na neke slabosti Prve armije u vođenju Kumanovske bitke, pa su osporavane zasluge i prisvajana slava. Vojne vlasti, četiri godine pre izbijanja Drugog svetskog rata, zabranile su knjigu posvećenu ovoj bici.

VOJNI časopis "Ratnik" je, uz svesku za oktobar 1937. godine, objavio i knjigu "Kumanovska bitka. Kritički pogled na operacije Prve srpske i turske Vardarske armije od 6. do 15. oktobra 1912". Autor je bio pešadijski kapetan II klase za đeneralštabne poslove Miodrag J. Đorđević. To je, verovatno, najmanja knjiga: imala je samo 79 stranica i nekako čudno je promakla "neodmerenom oku" i čuvarima "imena i dela" vrhovne vlasti. Iako štampana zvanično povodom 25-godišnjice Kumanovske bitke - po rasturanju pretplatnicima je pokupljena i zabranjena u prodaji. Ona se verovatno nekom nije svidela zbog marljivo sređenih podataka, što ih je oficir sakupio u literaturi i arhivskim dokumentima.

Kakav je značaj Kumanovska bitka imala u svetu, najbolje se vidi iz pisanja poznatog engleskog publiciste tog vremena Sitona Votsona, koji kaže da Kumanovska bitka predstavlja ključnu tačku u istoriji sveta jer je ona dala neposredan povod Austrougarskoj da pošto-poto izazove rat sa Srbijom i time dovede do svetskog rata.

PRVA vest o srpskoj pobedi na Kumanovu u Austrougarskoj primljena je sa nevericom, a zatim izazvala nelagodnost i razočaranje u sopstvenu politiku nemešanja u Balkanskom ratu. Odmah je na mesto načelnika Glavnog generalštaba Austro-ugarske oružane sile postavljen 1911. godine smenjeni general Konrad fon Hecendorf, čime je i sa najvišeg mesta u državi odato priznanje za njegovo neprekidno nastojanje da se Srbija kao opasan protivnik mora što pre slomiti.

Na pregovorima za zaključenje mira s Turcima, u Londonu, Petar Bojović je bio vojni ekspert srpske vlade. Krajem februara 1913. vraća se na vojnu dužnost - za komandanta Primorskog korpusa.

U SARADNjI sa crnogorskom Vrhovnom komandom izvršio je sve pripreme za napad na Skadar. Tome su se, međutim, suprotstavile velike sile, a Bojović je osetio sve igre i manipulacije. Prozreo je, prevashodno, namere Austrougarske da učini Srbiju što slabijom, a da istovremeno ojača i proširi zemlje koje se graniče sa Srbijom. Predosećao je, takođe, da će ubrzo doći i do raščišćavanja računa sa Bugarskom.

U Drugom balkanskom ratu 1913. godine Bojović je rukovodio srpskom protivofanzivom u bici na Bregalnici. Prva armija slomila je desno krilo bugarske 4. armije na Rajčanskom ridu, zauzela Kočane i izbila na Preslap, čime je osigurala ratnu pobedu. Bregalničkom bitkom je, kako ističu istoričari, srušen plan bugarskih vođa, po kome je na Balkanu bilo mesta samo za njihovu veliku državu, a srpsko oružje je povratilo stari sjaj i duh srpske vojske je učvršćen na onoj zavidnoj visini na kojoj će se držati u toku Velikog rata.