Potčinjavanje Crkve državi

PREUZEVŠI svu vlast u državi, nove komunističke vlasti išle su na to da sebe uzdignu u vrhovnog arbitra u svim oblastima društvenog života, pa i u duhovnoj sferi.

Država je na razne načine, često ne birajući sredstva, pokušavala da Crkvu dovede u podređen položaj, da bi je tako što više udaljila iz naroda i potisnula iz javnog života. Iz tog razloga slabljena je njena ekonomska moć, ometane su i sprečavane njene aktivnosti, urušavan je njen ugled, a samim tim i njen uticaj u narodu. Stvaran je društveni ambijent u kojem se pokazivala "nepoželjnost" Crkve. Otuda česti, bezočni i raznovrsni napadi na Crkvu, na njene pripadnike i na njenu imovinu. Kako je ostalo posvedočeno u Srpskoj patrijaršiji, nije bilo dana da nisu stizali izveštaji o stradanju Crkve i sveštenstva.

Onemogućavan je povratak arhijereja i sveštenstva na svoja mesta službovanja u novoproglašenoj federalnoj jedinici - Narodnoj Republici Makedoniji, a pritom su državni organi stajali iza onih koji su radili na odvajanju tri eparhije u ovoj federalnoj jedinici od Srpske pravoslavne crkve. Onemogućeno je uspostavljanje kanonskog poretka u Crnoj Gori. Oduzimana je, otimana i uzurpirana crkvena imovina; sveštenstvo je hapšeno, zatvarano i zlostavljano; sputavano je otvaranje verskih škola, ali i držanje verske nastave u građanskim školama... Država, u mnogim slučajevima, nije se držala ni sopstvenog zakonodavstva u poštovanju prava Crkve na slobodno delovanje.

Dok je država od Crkve tražila lojalnost i poslušnost, Crkva je od države trpela mnoge udare i ometanja u svom radu. Iz tog razloga, Sveti arhijerejski sinod 17/4. septembra 1946. godine sastavlja opširno pismo Predsedništvu Vlade FNRJ, u kojem se izražava nezadovoljstvo odnosom države prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi i navodi mnoštvo primera zlostavljanja sveštenika i vernika, otimanja, uništavanja i skrnavljenja crkvene imovine i onemogućavanja rada Crkve.

Ukazuje se na to da su gotovo svi episkopski domovi, zgrade za stanovanje eparhijskih arhijereja, sve zgrade crkvenih sudova i gotovo sve druge zgrade u svojini Crkve bespravno oduzeti i u njih useljena ili vojska ili kakva druga državna ili mesna nadleštva, pa čak i privatna lica.

Podseća se, takođe, da je Srpska pravoslavna crkva pre rata imala pet bogoslovija - u Sremskim Karlovcima, Prizrenu, Bitolju, Sarajevu i na Cetinju - Monašku školu u Visokim Dečanima i fakultet u Beogradu, a da posle više od godinu dana od završetka rata nijedna od ovih škola, sem fakulteta, nije mogla da nastavi rad, jer su "sve do jedne oduzete od Crkve i upotrebljene za državne, vojne i druge svrhe".

Zatim se skreće pažnja i na svakodnevnu pojavu oduzimanja bez naknade sitne stoke, namirnica, bačvi, buradi, kola i drugih manastirskih pokretnosti. Potom se ističe: "Ne može se preći ćutke ni preko onih mnogobrojnih slučajeva gde se državne vlasti i organi potpuno neumesno, nezakonito i neopravdano mešaju u čisto unutrašnje poslove Crkve."

Sveti arhijerejski sinod dalje upozorava da, pored navedenih slučajeva bespravnog i samovlasnog oduzimanja crkvenih dobara, mešanja državnih vlasti u čisto unutrašnje poslove Crkve, ometanja i zabrane bogosluženja i drugih verskih obreda, ni sama ličnost mnogih sveštenih lica nije ostala pošteđena. Ukazuje se na razne slučajeve hapšenja sveštenika, a da crkvena vlast nije obaveštena zašto su uhapšeni. Potom se u pismu Predsedništvu Vlade FNRJ govori o velikom broju sveštenika koji su po presudama građanskih vlasti osuđeni na dugoročno lišenje slobode i nalaze se po raznim kaznenim zavodima na izdržavanju kazne, a, takođe, da crkvena vlast o tome nije zvaničnim putem izveštena.

Predočio je Sveti arhijerejski sinod da ni sami životi sveštenih lica nisu više u sigurnosti. Za primer, "od mnogih primera", naveo je samo slučajeve paroha bistričkog u Arhijerejskom namesništvu mlavskom sveštenika Čedomira Kujundžića i paroha drežničkog u Arhijerejskom namesništvu plaščanskom sveštenika Đorđa Žutića, koji su "bez ikakva suda i presude i bez ikakve krivice jednostavno ubijeni".

Ukazao je i na to da pravoslavni hramovi sa svojim svetinjama nisu ostali pošteđeni, već se na razne načine skrnave i svetinje obesvećuju.

Navodeći mnogobrojne dokumentovane primere postupanja novih vlasti prema Crkvi, Sinod u pismu Predsedništvu Vlade FNRJ ističe da je jasno da Crkva nema dovoljno pravne zaštite koja joj je osnovnim državnim zakonom zagarantovana. Gonjenje Crkve se nastavilo i posle ovih pritužbi jugoslovenskoj vladi, i posle susreta predstavnika Crkve sa predstavnicima države.

Samo u vremenu od kraja oktobra 1944. do početka decembra 1948. godine ubijena su 22 sveštena lica Srpske pravoslavne crkve. Mnogim sveštenicima je suđeno. Tako, samo u Bosni i Hercegovini, od 1945. do 1953. godine je krivično gonjeno i osuđeno 46 pravoslavnih sveštenika, a među njima i jedan vikarni episkop, episkop hvostanski Varnava (Nastić), koji je 1. marta 1948. godine osuđen na jedanaest godina zatvora. Svaki četvrti pravoslavni sveštenik u BiH u tom periodu bio je krivično gonjen i osuđen.

Neposredno posle rata, nova vlast samo na području Bosne i Hercegovine ubila je više od dvadeset sveštenika. Najviše na području Dabrobosanske mitropolije i Banjalučke eparhije.

Usled takvog odnosa državnih vlasti, Sveti arhijerejski sinod bio je prinuđen da se neprestano bavi "aktivnostima" uperenim protiv Crkve.

Država nije obezbedila zakonske instrumente za efektivno ostvarivanje Ustavom proklamovanog ustavnog prava.

Posebno se skreće pažnja na to da štampa i pojedine političke organizacije "namerno i otvoreno" prema Crkvi pokazuju "propagandistički neprijateljski stav".

Represije državnih vlasti nad onima koji su odlazili na bogosluženja učinile su da hramovi u mnogim mestima budu prazni.

Stvarao se novi društveni ambijent, u kojem je suzbijana hrišćanska duhovnost.

Odnos države prema Crkvi sledili su mnogi koji su hteli da se dodvore novim vlastima. Svedočeći o društvenim prilikama u vremenu neposredno po završetku Drugog svetskog rata, potonji profesor Univerziteta i akademik Relja V. Katić piše da su, da bi pokazali svoju privrženost, novopečeni pripadnici "naprednog pokreta" morali stalno da se dokazuju. A oni su to činili denunciranjem svojih roditelja, lomljenjem i bacanjem slavskih sveća, pljuvanjem slavskog kolača, odbijanjem da prisustvuju crkvenom obredu pri sahrani svojih verujućih roditelja...