Stvaranje jugoslovenske patrijaršije

ODMAH po završetku Drugog svetskog rata nove državne vlasti počele su da se upliću u poslove Crkve.

Sveti arhijerejski sinod u svom izveštaju za prvo posleratno zasedanje Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve ističe: "Narodnooslobodilačka vojska ušla je u oblast crkve preko Verske komisije koja se pojavila kao organ Crnogorskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja".

U Versku komisiju u Crnoj Gori ušli su predstavnici tri najbrojnije veroispovesti. Od pravoslavnih, u njoj je kao predsednik bio protojerej Jovan Radović, a kao sekretar sveštenik Đorđe Kalezić. Komisija je na Cetinju zaposela stan mitropolita crnogorsko-primorskog, a njegov kabinet uzela za svoju kancelariju.

Pod uticajem i na poziv Verske komisije, u Nikšiću 14. i 15. juna 1945. godine održana je "sveštenička skupština", kojoj je prisustvovalo 78 svešteničkih lica. Na ovom skupu, pored ostalog, doneta je odluka da se osnuje "privremeno svešteničko udruženje", koje je, istovremeno, iniciralo osnivanje svešteničkog udruženja na prostoru cele Jugoslavije.

PREUREĐENjEM države, nove državne vlasti želele su da imaju i "preuređenu" crkvu. Komunističkim vlastima kao da je smetao i nacionalni predznak u imenu pomesne Srpske pravoslavne crkve. Zato je pokušavano da se nametne ideja o osnivanju - jugoslovenske pravoslavne crkve. A to bi onda omogućilo narušavanje principa sabornosti unutar Srpske pravoslavne crkve i njeno "cepanje" po granicama državnih federalnih jedinica.

Takav zahtev prvi put je javno iznet 5. marta 1945. godine na zasedanju "Makedonskog crkveno-narodnog sabora", koji je u Skoplju sazvao "Inicijativni odbor za organizaciju pravoslavne crkve u Makedoniji". U završnoj 7. tački rezolucije iznosi se zahtev koji glasi: "Kad se uspostavi jugoslovenska pravoslavna crkva - Patrijaršija - makedonska pravoslavna crkva ući će u njen sastav kao i druge pravoslavne crkve u Federativnoj Jugoslaviji".

POKUŠAJI osnivanja Jugoslovenske pravoslavne crkve, umesto Srpske pravoslavne crkve, obelodanjeni su i na pomenutoj svešteničkoj skupštini u Nikšiću, u Crnoj Gori.

U rezoluciji od pet tačaka, donetoj na ovom skupu, iznosi se zahtev "da se pravoslavna crkva u Jugoslaviji organizuje tako da budu ravnopravni svi pravoslavni bez obzira na nacionalnu pripadnost" (tačka 1).

Zahteva se, takođe, "da svešteničko udruženje preuzme inicijativu za saziv svešteničke skupštine svih pravoslavnih sveštenika u Jugoslaviji radi osnivanja centralnog svešteničkog udruženja sa zadatkom da hitno reguliše položaj pravoslavne crkve u našoj zemlji i odnose između Federativne Jugoslavije i naše pravoslavne Crkve, pošto to nije učinio današnji Sveti Sinod pravoslavne crkve i da takvo držanje Svetog Sinoda ne odgovara interesima naroda i sv. Crkve, preko koje se ne mogu sprovoditi nikakve velikosrpske šovinističke ideje" (tačka 4).

RADI ostvarenja takvih namena, zahteva se preuređenje crkvenog zakonodavstva, "da se izvede demokratsko crkveno uređenje tako da se izmene Zakon i Ustav Srpske pravoslavne crkve kako bi se dalo pravo narodu i sveštenstvu da direktno učestvuje u izboru svih crkvenih pretstavnika" (tačka 5).

A da bi se to ostvarilo, predviđeno je da se uklone oni koji su smetnja tom cilju. Pre svih mitropolit skopski Josif. Zato u svojoj rezoluciji "sveštenička skupština" zahteva, odnosno ističe "da ne može primiti za administratora crnogorsko-primorske eparhije mitropolita skopskog g. Josifa", zbog njegovog protivnarodnog rada i zbog toga što smatra da im je on nametnut, pa traži da administrator bude episkop timočki Emilijan (tačka 2).

Donetu rezoluciju predsednik svešteničkog udruženja Petar Kapičić dostavlja Svetom arhijerejskom sinodu Srpske pravoslavne crkve, s molbom da sprovede u život odluke donete ovom rezolucijom. I još izjavljuje da će Sveštenička uprava preuzeti upravu Crkve do dolaska administratora i određivanja arhijerejskog zamenika, za koga predlaže člana Crkvenog suda u penziji Milana Mihailovića. Pri tom traži i da od tada prepiska sa Eparhijom crnogorsko-primorskom ide preko "uprave sveštenstva".

NARAVNO da se Sveti arhijerejski sinod nije mogao složiti sa takvim zahtevima, pošto oni nisu u skladu sa crkvenim poretkom. Zato Predsedništvo Svetog arhijerejskog sinoda 1. avgusta 1945. godine upućuje protojereju Nikoli Markoviću, članu Crkvenog suda na Cetinju, telegram, s pitanjem da li je zgodno i kada da mitropolit Josif učini kanonsku posetu Cetinju.

Istovremeno i od Ministarstva za Crnu Goru traži se odobrenje da mitropolit Josif otputuje na Cetinje.

Prota Nikola Marković od Verske komisije na Cetinju dobio je pismenu instrukciju kako treba da odgovori na prispeli telegram iz Beograda. U instrukciji proti je napisano: "Odgovor na Vašu depešu br. 1288 od 4. avgusta 1945. koju ste primili iz Beograda treba da bude: 'Svetom Arhijerejskom Sinodu - Beograd. Predlažemo da se pridržavate rezolucije sveštenstva crnogorskog donešene u gradu Nikšiću 15 juna t.g. i mi ostajemo dosledni njenim zaključcima.' Prednje vam dostavljamo radi znanja i upravljanja. Sekretar, svešt. Đ. Kalezić."

IZ OVE instrukcije se vidi, kao i iz drugih dopisa tadašnjih državnih organa ili organizacija i pojedinaca, pod uticajem komunističkih vlasti, kako se izbegava da se spomene i samo ime Srpske pravoslavne crkve. Sveti arhijerejski sinod nije neko posebno telo, samo za sebe, već je izvršni organ Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve.

Iz odgovora koji je Verska komisija sa Cetinja posredno poslala bilo je jasno da je mitropolit Josif bio nepoželjan u Crnoj Gori, pod takvim prilikama. I tako je njegov put onemogućen.

Sveti arhijerejski sinod uzeo je u razmatranje rezoluciju sa skupštine Crnogorskog sveštenstva održane u Nikšiću i tim povodom doneo odgovarajuću odluku, koja je objavljena u "Glasniku SPC". Sinod je pozvao potpisnike rezolucije i posavetovao tamošnje sveštenstvo da se u svome radu strogo pridržavaju učenja svetog jevanđelja, kanonskih propisa, Zakona i Ustava SPC i drugih propisa o radu i disciplini u Crkvi. Na kraju se upozorava da "put kojim je pošao izvestan deo sveštenstva Crnogorsko-primorske eparhije ne vodi dobru, ni jedinstvu crkvenom, već neredu i raskolu u Crkvi".

SUTRA: nova vlast traži svoje episkope