Kontrola pravoslavne verske zajednice

AKTIVNOST Crkve i verskih organizacija, kao i posvećenost naroda veri pratile su se na svim državnim nivoima - od najviših državnih organa jugoslovenske federacije, preko republičkih, pa do opštinskih državnih organa uprave.

O studioznosti takvog praćenja svedoči i izveštaj koji sredinom 1955. godine sačinila Komisija za verska pitanja NR Srbije, pod naslovom "Izveštaj o stanju verskih organizacija i sekti u NR Srbiji". On započinje konstatacijom: "Na osnovu izveštaja prikupljenih iz uže Srbije, Vojvodine, Kosmeta i Beograda, kao i podataka kojim raspolaže Komisija za verska pitanja NR Srbije, može se zaključiti da pravoslavna i muslimanska verska zajednica, u celini uzev, imaju najlojalniji stav prema našoj društvenoj stvarnosti, za razliku od katoličke verske organizacije i nekih verskih sekti, čije je držanje reakcionarno.

OVAKVO držanje nižeg dela pravoslavnog i muslimanskog sveštenstva proističe iz pozitivne sadržine rada njihovih udruženja i relativno šire aktivnosti u radu društvenih organizacija i Socijalističkog saveza radnog naroda, dok držanje nižeg dela katoličkog sveštenstva rezultat je, pored ostalog, i stava crkvenih organa koji ne žele da se normalizuju odnosi sa državom, a taj stav i oni podržavaju sa malim izuzecima."

Kroz ovaj izveštaj obrazlaže se kako je u narodu "ubijana" vera, šta je sve preduzimano da se narod ateizuje. Tako se navodi: "Borba na suzbijanju verskog shvatanja u masama sastojala se uglavnom u indirektnoj borbi, na opštem prosvećivanju masa preko narodnih i radničkih univerziteta, raznih zdravstvenih i prosvetnih tečajeva i seoskih konferencija na kojima su se držala naučno-popularna predavanja iz raznih oblasti prirodnih i pozitivnih (!) nauka. Rasturala se naučna popularna literatura i štampa, i to naročito u selima. Ovaj rad kao i mere na opštem prosvećivanju i obrazovanju (osmoletke, gimnazije, univerziteti i naša socijalistička stvarnost) imale su snažan uticaj na otklanjanje religioznih shvatanja kod masa."

ODMAH zatim iznose se i zamerke što taj "uspeh" nije još veći, pa se kaže: "Međutim, ima pojava na terenu da se ovim indirektnim merama protiv religije ne poklanja dovoljna pažnja, ne koristi se razvitak prirodnih i pozitivnih nauka, tako da se religioznim shvatanjima masa ne prilazi sa stanovišta dužeg procesa borbe, nego više sa propagandističke strane, što, razume se, nema nekog većeg efekta. Osim toga, ima negativnih pojava na terenu da se stav Saveza komunista prema religiji, koji zahteva minimum svesti kod članova Saveza, na jedan grub način prenosi na članove Socijalističkog saveza ili u najmanju ruku zamera im se što vrše religiozne obrede."

Istu ocenu o "lojalnosti" Srpske pravoslavne crkve prema tadašnjoj "društvenoj stvarnosti" Komisija za verska pitanja NR Srbije iznosi i u izveštaju o svom radu, na kraju 1955. godine. Konkretizujući stanje, navodi: "Pravoslavno sveštenstvo u većini pozitivno se odnosi, dok episkopat, izuzev nekolicine episkopa, imaju negativan stav prema našoj društvenoj stvarnosti i svojim dosadašnjim radom pokazuju da ne žele saradnju, niti sređivanje odnosa sa državom. Negativan rad episkopa, pored ostalog, naročito se ispoljava u sputavanju rada Svešteničkog udruženja."

TE GODINE u Udruženje je bilo učlanjeno oko 1.300 sveštenika i monaha, odnosno 71 odsto od ukupnog broja. Obrazlaže se da "manji deo sveštenika" koji nije učlanjen sačinjavaju uglavnom arhijerejski namesnici, koji su pod neposrednim uticajem episkopa, zatim "izvestan broj sveštenika" koji iz straha od episkopa ne smeju da se učlane u Udruženje, kao i "manji deo sveštenika" koji je neprijateljski raspoložen, kako se kaže, "prema našoj zemlji", a misli se na rapoloženje prema postojećem državnom aparatu.

Državne vlasti nastoje da "prevaspitaju" ne samo vernike, nego i sveštenike. Sveštenstvo se "obrađuje" da se uključi u "socijalistički front" (SSRN). Tako, Komisija za verska pitanja NR Srbije na svojoj sednici 12. decembra 1955. godine donosi zaključak "da osnovne organizacije Socijalističkog saveza treba više da pruže pomoć u cilju aktiviranja sveštenika u društvenim organizacijama i da ih orijentišu na takve zadatke koji će najbolje odgovarati njihovom pozivu". U tom cilju zadatak se daje i Izvršnom odboru Saveza udruženja pravoslavnih sveštenika, da "usmeri rukovođenje udruženjem sa opštim nastojanjem države za sređivanjem odnosa sa verskim zajednicama".

SAVEZNA komisija za verska pitanja u svom izveštaju za 1957. godinu, koji je označen kao strogo poverljiv, navodi da je u toj godini konstatovan "znatan napredak" u normalizaciji odnosa "crkve prema državi". Ističe se kako su postignuti "znatni uspesi u diferencijaciji i odvajanju vernika, nižeg sveštenstva, pa i dela višeg od uticaja najreakcionarnijih delova sveštenstva i sveštenika koji su neprijateljski raspoloženi prema novoj Jugoslaviji".

Kroz ovaj izveštaj se potvrđuje da je posle Drugog svetskog rata glavni cilj države u odnosu na crkvu bio njeno potiskivanje iz javnog života. I da je to do tada već bilo postignuto, pa se kaže: "Danas se već može reći da su predstavnici crkve postali svesni činjenice da crkva svoju aktivnost više ne može usmeravati u pravcu uticaja na javni život u zemlji."

U OVOM izveštaju analizira se i šta je doprinelo da se stekne utisak o boljim odnosima između Srpske pravoslavne crkve i države. To se ovako objašnjava: "Neki momenti su doprineli da odnosi Srpske pravoslavne crkve prema državi, u spoljnim manifestacijama, dobiju takav vid kao da su svi problemi rešeni i da je stepen tih odnosa mnogo veći nego što je[ste].

Ti momenti su sledeći: poseta inostranih crkvenih delegacija Srpskoj pravoslavnoj crkvi, vrlo dobre i pozitivne izjave i javni govori patrijarha Vikentija, pa i nekih episkopa o položaju Crkve u Jugoslaviji, pojavljivanje patrijarha i episkopa na državnim prijemima i praznicima, znatna materijalna pomoć države Srpskoj pravoslavnoj crkvi, prijemi za episkope Srpske pravoslavne crkve u Saveznom izvršnom veću, kao i za strane delegate - goste Srpske pravoslavne crkve, govori i izjave na tim prijemima."