Prve svađe u Narodnoj stranci

UGARSKA vlada neprestano je imala na umu značaj Srpske pravoslavne crkve u svesti srpskog naroda, te je nastojala da utiče na izbor crkvenih velikodostojnika.

Kako na saboru 1872. godine, u Sremskim Karlovcima, komesar Anton Molinari nije uspeo da za patrijarha ustoliči Germana Anđelića, jer su mu Srbi zamerali preteranu naklonost prema Mađarima, ugarska vlada raspustila je srpski sabor i razrešila dužnosti vladiku Arsenija Stojkovića, zamerajući mu preveliku privrženost Miletićevoj Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci. Na njegovo mesto došao je pakrački vladika Nikanor Grujić.

Već na narednom saboru, održanom od 29. juna do 11. jula 1874. godine, za mitropolita - patrijarha izabran je Prokopije Ivačković, mitropolit Rumunske pravoslavne crkve. Potom su se saborski poslanici posvetili pitanjima unutrašnje crkvene uprave.

KONZERVATIVCI su smatrali da episkope i mitropolita -patrijarha treba da bira Sinod, kao i da uređuje crkvene opštine i druga crkveno-narodna dobra. Članovi Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke branili su stav da je SPC saborna crkva i da se uticaj naroda podrazumeva. Usvojene su, međutim, izmene koje je predlagala mađarska vlada i novo ustrojstvo Sabora potvrđeno je 1875. godine.

Na izborima za Ugarski sabor, između 1875. i 1878. godine, okolnosti nisu išle u prilog jedinoj srpskoj stranci. Izabrana su samo dva poslanika. Miletić je izgubio u svom Bašaidskom srezu, ali mu je Laza Kostić prepustio svoje mesto u Titelu, a u Pančevu je ponovo pobedio Mihailo Polit - Desančić.

PRVACI stranke su se uoči izbora za Sabor razilazili po pitanju - da li popuštanjem pokušati umanjiti pritisak ugarskih vlasti ili, pak, zauzeti čvrsto opredeljenje u duhu prvog Bečkerečkog programa, usvojenog 1869. godine. Stranku su ove nesuglasice slabile, a doprinele su i kolebanju birača.

Miletić je početkom 1875. definisao najvažnije političke dužnosti poslanika Srpske narodne slobodoumne stranke na Ugarskom saboru: zahtevati reviziju Zakona o narodnostima iz 1868, uvažavanje postojećeg zakona o narodnostima u sudovima, ostvarenje zakona o narodnostima u srednjim školama, zahtevati izdavanje zakona na nemađarskim jezicima i isticati žalbe stanovnika bivše Krajine.

Smatrao je i da treba tražiti polaganje računa o mešanju vlasti u izbor srpskog mitropolita - patrijarha, kritikovati rad mađarskog ministarstva prosvete i ministarstva unutrašnjih poslova, pobijati razložnost odobravanja troškova za mađarsku akademiju, mađarsko pozorište i operu.

SRBI su, takođe, definisali "Istočno pitanje" još u Bečkerečkom programu, uz naglasak da će u interesu oslobođenja i samostalnosti hrišćanskih naroda, a posebno radi ujedinjenja srpskog naroda, biti protiv politike mešanja u ratu za oslobođenje od Osmanlija.

Sa tako definisanim istočnim pitanjem, Srbi u Ugarskoj su dočekali prve pucnje ustanika u Xercegovini 1875. godine. Miletićeva "Zastava" suzdržano je propratila prve vesti o ustanku u okolini Nevesinja. Ali, kako je ustanak uzimao maha, "Zastava" i drugi srpski listovi u Habzburškoj monarhiji su sve glasnije pozivali na rat. Glasnije i od beogradske štampe.

STAV austro - ugarskih vlasti postajao je sve oštriji prema prvacima Srpske narodne slobodoumne stranke zbog njihovog mešanja u istočne stvari, podstrekivanja Srbije i Crne Gore, kao i povodom stava da Bosna i Hercegovina treba da budu u sastavu srpskih kneževina.

Zato je mađarska vlada, uz pomoć konzervativno-klerikalne grupe srpskih političara, pokušavala na sve načine da umanji uticaj Miletića i njegove stranke. Tokom 1871. godine, u nekoliko navrata mađarske vlasti su pokušavale da se povežu sa namesničkom vladom iz Beograda kako bi zajedno odvojili od Miletića njegove umerenije orijentisane saradnike.

S tim ciljem je predsednik vlade, grof Menjhert Lonjai, u Pešti 1871. upriličio konferenciju umerenih i konzervativnih srpskih političara bliskih crkvi. Cilj konferencije, pod vođstvom arhimandrita Germana Anđelića, bio je da se među Srbima osnuje stranka koja bi predstavljala opoziciju Miletiću.

SRPSKA namesnička vlada jeste odbila da pomogne Đorđu Stratimiroviću da osnuje svoju stranku i svoj list, ali srpske vlasti ipak su zajedno sa mađarskom vladom radile na slamanju Srpske narodne slobodoumne stranke.

To nije bila ni strogo čuvana tajna: Stevan Popović Vacki, blizak Miletićev saradnik, maja 1872. godine javio je svom stranačkom kolegi Stojanu Ugriniću kako je srpska vlada uvidela da su Srbi u Ugarskoj "snažna opozicija njenim intencijama" i da ne može da ih slomi, iako je to pokušavala "na sve moguće načine". Na osnovu toga, Popović Vacki je zaključio da su jasne namere srpske vlade da oslabi i slomi Miletićevu stranku.

MAĐARSKA i srpska vlada, naime, uočile su prve pukotine u Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci još na saborima 1871/1872. godine. Da su u stranci počeli da jačaju umereniji članovi pokazalo se kada je grupa Miletićevih saradnika, smatrajući da je Bečkerečki program nerealan i neostvariv zbog preteranih zahteva upućenih ugarskoj vladi, zatražila njegovu reviziju na Bečkerečkoj konferenciji 1872. godine.

Nesporazumi između vodećih ličnosti stranke, Miletića i Polit - Desančića, ispoljili su se naročito posle Desančićevog članka u listu "Narod" Jovana Subotića, o "papskom infalibilitetu". On je, zapravo, u tom tekstu imao na umu Miletića i njegovo autoritativno rukovođenje strankom. Godine 1873, pošto je izbio sukob između Miletića i Nike Maksimovića, tvrdi zagovornik jedinstvene stranke Jovan Pavlović pisao je u listu "Pančevac" da "ima nešto trulo u državi Danskoj".

MILETIĆ je marta 1873. u svojoj "Zastavi" opisao kako su srpski poslanici u Saboru branili nacionalne interese. U tekstu se najpre osvrnuo na kraljevskog komesara Majtenjija koji je 1872. vodio akciju protiv srpskih crkvenih opština, Novosadske gimnazije, profesora, učitelja i Matice srpske.

U tim teškim danima, kada je deo sveštenstva podržao Majtanjija, a zbog pritisaka organa mađarske vlade ćutao i deo crkve i opštine, poslanici su, napisao je Miletić, bili obavezni da u Saboru dignu glas, "da traže leka protiv zloupotreba".

VOĐA Narodne stranke iskritikovao je posebno somborskog advokata i političara Nikolu Niku Maksimovića (1840-1907) da kao poslanik "nikad i nikako nije učestvovao u radu Sabora". Javna prozivka pogodila je Maksimovića i vremenom je od vatrenog pristalice Miletića postao njegov ljuti protivnik.

Njihov razlaz i naraslo neprijateljstvo, zbog kojeg je navodno, Maksimović izazivao Miletića na dvoboj, uticao je na docniji rascep stranke 1884. godine na Budimpeštanskoj i Kikindskoj konferenciji.

UKIDANjE VOJNE GRANICE

UBRZO po sklapanju Austrougarske nagodbe 1867. godine, u Ugarskoj je uvedena opšta vojna obaveza, te je Vojna granica postala suvišna. Njeno razvojačenje teklo je postepeno. Carskom odlukom od 8. juna 1871. godine, Hrvatsko-slavonska granica bila je potčinjena komandi u Zagrebu, a tri banatske regimente sa Šajkaškim bataljonom, Pančevom i Belom Crkvom potpale su pod Petrovaradinsku komandu u Temišvaru. Granica je potpuno ukinuta 1873. godine. To je najveću korist donelo Mađarima, a ponajmanju Srbima i Hrvatima, jer nisu više imali iza sebe nekoliko desetina hiljada dobro obučenih graničara.