Religija vododelnica nacija

MEĐUNARODNI položaj novostvorene jugoslovenske države je bio ključni činilac u njenom razvoju i konačnom slomu. Bez spoljnog udara, ta bi država u dužem vremenu prevazilazila unutrašnje sukobe, zasnovane na rascvetavanju religiozne netrpeljivosti. To se odnosi i na drugu Jugoslaviju i njen konačni slom 1992. Kao većinu istočnoevropskih zemalja, tako je i spoljnu bezbednost Jugoslavije čuvao interes velikih sila da zadrže Nemačku od izrastanja na položaj glavnog evropskog hegemona (Policu of containment), a ne međunarodni savezi. S druge strane, ni sve evropske velike sile nisu uvek smatrale da su najviše ugrožene od nemačke moći, pa su i same prema njoj nastojale da drže odrešene ruke.

Moderna nauka prihvata teorije da glavni nemački protivnici, Francuska i Velika Britanija, nisu posle dolaska boljševika na vlast u Rusiji 1917. imali ekonomski interes da brane taj prostor. Jedini pravi saveznik kojeg je Jugoslavija mogla imati bila je Francuska. Ali ona je to bila više po tradiciji prihvatanja srpske kulture francuskog društvenog i duhovnog razvoja kao svog uzora za budućnost. Srpsko društvo je i posle 1918. ostalo glavno frankofonsko uporište u Evropi. U književnosti, jedino je kod Srba nadrealizam postao dominantan oblik umetnosti.

PREMA istraživanju Filipa Marijera u vodećem istorijskom časopisu Revue historque iz 2004, francuska ekonomija je mogla da drži dominantnu ulogu u podunavskom basenu samo u razdoblju 1919-1923. godine. Od 1933, Francuska ovu utakmicu brzo gubi u korist nemačkog ekonomskog prodora. Bitni razlog za to je francuski "imperijalizam siromašnih", nesposobnost pariskih banaka da izdrže utakmicu sa jačima od sebe. Stvara se jedan ranije manje poznati oblik investiranja - savezom banaka i velikih industrijskih kompleksa. I tu pokušaji kontrole metalnog kompleksa "Škode" u Čehoslovačkoj ne uspevaju. Od 1933. francuska vlada pokazuje više interesovanja za ovu ekonomsku kontrolu Podunavlja nego francuske banke i industrija. Taj uticaj države na ekonomsku politiku (colbertizam) kratkog je daha, pa potkraj 1930. ni francuska politika ne održava taj interes. To se naročito ispoljava u pitanjima naoružanja i tehnološke reforme armije Male Antante. Savez Francuske i Jugoslavije 1927. izneverio je dugoročne nade.

GLAVNI srpski neprijatelj, a formalno neprijatelj Jugoslavije, bila je Italija. Velika Britanija je nastojala da povrati hegemonističku ulogu Londona na svetskom finansijskom tržištu, pa nije nastojala da ulaže u ekonomiju samo političkih saveznika. Britansko javno mnjenje je vođeno zastavama koje je i pre 1914. nosio krug oko Sitona Votsona. On se do 1945. nije odricao svojih premisa iz memoranduma koji je poslao Forin ofisu 1. oktobra 1914. o tome da je stvaranje Jugoslavije nužnost, a u isto vreme srpsko vođstvo u njoj britanski poraz. I dalje se veruje u tom krugu, za koji nikada nije jasno ustanovljeno da li on kontroliše slobodne zidare ili oni njega, da jugoslovensku državu treba da vode i određuju celo njeno biće jugoslovenski katolici. Ta ljubav je i tu varljiva, ali je, uglavnom, usmerena prema Hrvatima.

ZA SRPSKI narod italijanska spoljna politika je bila u istom smislu opasna kao i ona austrougarska, pre 1914. Italijanski interes je da očuva status velike sile i da u tom smislu kontroliše Balkan. S druge strane, ona je glavni stub vatikanskoj politici državnog osamostaljenja Hrvatske. Posle dolaska na vlast 1922, Musolini je u jednom svom ranom govoru rekao: "Ima nas četrdeset miliona zbijenih u ovom našem uzvišenom i obožavanom poluostrvu, koje ima puno planina, pa teritorija ne može da prehrani sve. Oko Italije su zemlje koje imaju manje stanovnika nego naša i teritoriju dvostruko veću od naše... Tako se mora shvatiti da je pitanje italijanske ekspanzije u svetu pitanje života ili smrti za italijansku rasu. Kažem ekspanzija: ekspanzija u svakom vidu - moralnom, političkom, ekonomskom, demografskom."

U naporu da stvore jugoslovensku državu jednog a troimenog naroda, srpska politika i srpska kultura su doživele poraz pre nego su išta počele. Kraj rata 1918. je dočekan u slomu iluzija, sa kojima se u njega 1914. oduševljeno ušlo. Sem male slovenačke pomoći, koja je dolazila više iz strateških bojazni od italijanskog susedstva, srpski interes za izgradnju jugoslovenske države je ostao od početka usamljen. Na samom početku se videlo da Katolička crkva usmerava svoje vernike na državnu nezavisnost i otcepljenje od jugoslovenske zajednice.

NIKO 6olje od svih savremenika odmah posle 1918. nije izrazio svoje životno razočaranje novostvorenom državom i društvom kao mladi pesnici koji su do 1918. toj slobodi žrtvovali celi svoj život. Naročito je to karakteristično za intelektualce koji su od detinjstva smatrali da pripadaju srpskom narodu a bili katoličke vere, kao Ivo Andrić, Tin Ujević i drugi. Prvi pisac je slom habzburške države 1918. doživeo u Zagrebu, u moru opšte depresije, a drugi u Beogradu, u sredini koja je osećala da je sanjano oslobođenje uvek bolje od onoga koje je ostvareno. Pored njih je izuzetno visok broj stvaralačkih, najviše književnih intelektualaca sa područja koja su tek posle 1918. doživela proces kroatizacije - Bosna i Hercegovina, Dalmacija, svehrvatske pokrajine i Vojvodina. Pogrešna je ocena da su to nekada bili Hrvati pa su se premetnuli, ili nisu, u Srbe. Nacija se ne menja kao dresovi sportskih klubova. Oni se ni u čemu nisu promenili, sem što nisu podlegli procesu izgradnje etničke svesti.

KADA je 1918. stvorena demokratska jugoslovenska država, u kojoj je opšte (muško) biračko pravo postalo njen sastavni deo kao vazduh i voda, onda je više od polovine te države prvi put počelo slobodno da diše. Veliki dar sa neba, opšte biračko pravo, nije dovelo na pozornicu izgradnju jedinstvene političke svesti, nego pravo da se proces izgradnje svoje posebne nacije više ne ostvaruje utopističkim napisima u malotiražnoj literaturi nego na opštim izborima. Opšte biračko pravo je otvorilo ubrzani proces kroatizovanja celih oblasti koje su dobile pravo slobodnog glasanja, nasuprot samo dva odsto biračkog prava u Hrvatskoj pre 1910. Tek je u vreme opšteg biračkog prava 1918-1941. katoličko stanovništvo zagorske Dalmacije, srednje i istočne Slavonije, Bosne i Hercegovine kroatizovano i dobilo hrvatsku etničku svest. Samo je uticajna i glasna manjina sa srednjim i višim obrazovanjem ostajala pošteđena ovog pritiska svoje vere da se otuđi od jugoslovenske države. Proces pretvaranja religije i crkvene pripadnosti u vododelnicu nacije bio je, posle 1918, u zajedničkoj jugoslovenskoj državi jači i dublji od bilo kog drugog socijalnog procesa.

BRZO UGASLI ZANOSI

MLADI Ivo Andrić, u malom spisu, koji ga je 1918. uveo u krug velikih književnika (Eh Ponto), piše: "Kad pogledam natrag, čini mi se da mi preostaje još samo umrijeti. Kako su brzo ugasli zanosi! Ocvale sreće; pali planovi! Sve je prošlo kao brza noćna vožnja na mjesečini. Sve napola samo viđeno i sve je brzo zaboravljeno... Imao sam težak osjećaj: ja ne spadam ovamo i nemam ništa zajedničko sa ovim ljudima." On to piše u Zagrebu, koji je brzo napustio.