Lament zbog svesno učinjene greške

U SAVREMENOJ srpskoj (hrvatskoj i slovenačkoj) kulturi dominira lament zbog svesno učinjene omaške 1918, kad su Srbi izgubili svoju etničku državnost, u ime jedne imaginarne jugoslovenske koja nije ostvarena. Ostaće večno pitanje: da li je Jugoslavija 1918-1941, kao i ona druga od 1945. do 1992, bila srpska (hrvatska, slovenačka) država, ili demokratsko ostvarenje srpske nacionalne tradicije pre 1914? Nemački istoričar Volf Bešnit u jednoj knjizi o tipologiji srpskog i hrvatskog nacionalizma 1980. zaključio je da je Jugoslavija 1918-1941. bila - velika Srbija. Ukoliko bismo odbacili političku didaktiku i optužbe koje je nemački istoričar sa ovim povezao, moralo bi se zaključiti da oni srpski politički ljudi koji su stvorili Jugoslaviju 1918. nikad nisu mislili da time nešto gube.

To isto se odnosi i na Hrvate i Slovence, izvan dominantne klerikalne većine koju vodi njihova crkva. Svi su bili ubeđeni da ujedinjenjem 1918. nadoknađuju izgubljenu sreću i progres, koju im je prethodna nasilnička istorija bila uskratila. Verovali su da je srpska larva doživela metamorfozu u lepog leptira, koji je jedini izražavao njihovo ranije biće. Srbi nisu bili jedini narod na svetu koji je svoju demokratsku državnost utopio u jedan širi savez pod drugim imenom.

Englezi nisu žalili što su svoju kraljevinu 1707. utopili u Veliku Britaniju. Škoti, Velšani i deo protestantskih Iraca su tek u tom okviru završili proces prihvatanja engleskog jezika kao svog narodnog govora. Umesto engleske svesti etničkog identiteta, britanski nije smatran tuđim i istorijskom omaškom. Tek nakon 250 godina će početi proces separatizma i pokušaja da se federalizovanjem države on izbegne. Samo su katolički Irci ostajali fanatizovani protivnici ovakvih državnih proširenja.

POSTOJI evropsko pravilo da se katolički separatisti (Britanija, Belgija, Nemačka) nisu žalili na državu što joj je suzila okvir religijske ekspanzije i dominacije i uvek, kao po nekoj naučenoj formuli, navodili nepravdu što je u administraciji manje katoličkih činovnika, u vojsci oficira, u parlamentu poslanika i u vladi ministara. Prećutkuje se činjenica da su katolici te države smatrali tuđim i nisu hteli da njihovi sinovi podmetnu pleća da ih podižu. Kad general Gošnjak oko 1970, u socijalističkoj Jugoslaviji, obilazi jugoslovenske univerzitete da nagovori studente hrvatske, muslimanske i slovenačke nacionalnosti da prelaze u vojne akademije, on veli da samo jedan srez u Srbiji daje više kandidata za oficirske škole nego sve druge republike zajedno.

U Srbiji postoji tradicija da se oficirski čin smatra časnim životnim uspehom. Kalvinistički Holanđani su 1815. svoju demokratsku državu utopili u multiversku i multietničku Kraljevinu Holandiju. Stanovnici koji su govorili holandskim jezikom su se podelili u protestantske Holanđane i katoličke Flamance. Tu su još bili i katolički Valonci, koji su govorili francuski jezik. Flamanski i valonski katolici su 1830. odbacili zajedničku državu sa kalvinističkom braćom i stvorili svoju belgijsku naciju i samostalnu državu. Na isti način je Austrija 1919. i 1945. isterana iz Nemačke.

ISTORIJA srpskog naroda u jugoslovenskoj državi 1918-1941. deli se u više perioda, koji se, po unutrašnjepolitičkoj strukturi, razlikuju jedan od drugoga, kao da ne pripadaju prošlosti istog društva:

- od 1918. do 1921. godine je period iščekivanja novog ustava, koji je morao da učvrsti demokratske temelje parlamentarne monarhije;

- od 1921. do početka 1929. teče proces katoličkog otpora zajedničkoj državi, što dovodi do tragičnog sukoba u jugoslovenskom parlamentu i pogibije vodećih ljudi hrvatskog nacionalnog pokreta. Kraljevska diktatura pokušava da stabilizuje osnove na kojima počiva država;

- od 1929. do 1939. godine je period uzajamnog približavanja srpske i hrvatske politike, ostvarenje hrvatske političke autonomije. Vodeća hrvatska nacionalna stranka se tada predstavlja kao demokratska snaga parlamentarne demokratije, kao što su istu evoluciju doživele stranke koje se u katoličkim evropskim zemljama nazivaju "hrišćansko-demokratskim strankama"

- od 1939. do rata 1941. godine je vreme kada je Katolička crkva (od 1936) otkazala isključivu potporu Hrvatskoj seljačkoj stranci i njenom programu pretvaranja jugoslovenskog unitarnog jedinstva u federativno jedinstvo i zahteva potpuno izdvajanje katolika iz zajedničke države. Crkvena politika i ideologija 1936-1941. postala je istorijska kolevka hrvatskog fašizma, a zajedno s time i opšteg radikalizovanja hrvatskog nacionalnog pitanja u jugoslovenskoj državi, do njenog sloma 1992. godine.

U OKVIRU borbe za stabilizovanje nove jugoslovenske države i srpska politika je nastojala da u tom okviru reši pitanja srpskih interesa. Kad je u januaru 1919. otvorena mirovna konferencija u Versaju, delegacija Pašića, Trumbića i Korošeca je samo ispunila odluku da toliko pripada srpskoj delegaciji, ukoliko jugoslovenska država i ne bi bila stvorena. Priznanje jugoslovenske države su izvršile sve države pojedinačno.

Najpre američka delegacija mesec dana po otvaranju mirovnog skupa, nekoliko meseci potom Britanija i Francuska, pošto je to već bila uradila Nemačka. Granica sa Albanijom je bila nestabilna zbog stalnog upadanja albanskih odreda. Propala je zamisao američkih eksperata od 19. januara 1919. da spoljašnje granice nove jugoslovenske države "budu povučene na mapi tako da približno odgovaraju lingvističkim međama, sem u dve oblasti - Temišvarskom Banatu i području Istra -Soča".

GRANICA sa Albanijom ostaje ona koju je uspostavio mirovni ugovor 1913, pošto su Amerikanci odustali od predloga da cela severna Albanija postane mandatna teritorija Lige naroda pod nadležnošću Srbije. Do definitivnog razgraničenja je došlo 1921, u Parizu, što je potvrdila i jedna konferencija ambasadora. Granica prema Bugarskoj je definitivno povučena 27. novembra 1919, Nejskim sporazumom. Strumička kotlina je dodata liniji ustanovljenoj mirovnim ugovorom 1913. Razgraničenje sa Albanijom su komplikovale pobune na Kosovu i ono se vuklo do 1925. godine.

Razgraničenju sa Rumunijom prethodilo je zanemarivanje sporazuma velikih sila 1916, po kome je poštovan rumunski zahtev da celo područje Banata do Tise i Dunava ne pripadne Srbiji. Sporazumom u aprilu 1919. ignorisan je i srpski zahtev iz 1915. da ceo Banat pripadne Srbiji, pa je Temišvarski Banat ostao na rumunskoj strani. Granica je uspostavljena nekoliko godina potom, zamenom malih područja na dve strane.