Šef razara državu koju je stvorio

GLAVNE promene su došle sa Ustavom 1963. Ustav je donet 7. aprila 1963, država je proglašena Socijalističkom Federativnom Republikom "dobrovoljno ujedinjenih i ravnopravnih naroda", određena je dužina trajanja predsednika države,uvedena funkcija potpredsednika i razdvajena funkcija predsednika države od predsednika vlade. Iako Tito nije proglašen za doživotnog predsednika, što će biti urađeno tek novim ustavom 1974, on je to neformalno postao. Sistem je usklađen sa zakonodavstvom o radničkom samoupravljanju. Skupština je bila podeljena u nekoliko posebnih veća, a odatle određena istovetnost sa sistemom austrijske Hrišćanske staleške države iz 1934. Ostalo je da se o tome razmišlja i istražuje.

Prema novom ustavu iz 1963, poslanike pet različitih skupštinskih veća delegira 400 lokalnih skupština. Uveden je princip rotacije delegata, a posledica zamisli da se to odnosi i na političke funkcionere bila je ta da se broj ustanova povećavao proporcionalno kako je rastao broj onih koji su otpadali na starom mestu, a zadržavani u pređašnjem socijalnom statusu. Porastao je broj "titića", kako su zvali republičke moćnike, koji iz dvorca na moru vode svoju naciju.

POSLE promene Ustava iz 1963. i ojačavanja autonomije republika, postao je vidljiv proces unutrašnjeg razdvajanja nacija u jugoslovenskoj zajednici. Već na kongresu Komunističke partije 1964, slovenački delegati (Stane Kavčič) govore o potrebi izgradnje nacionalnih ekonomija. Pridružio im se makedonski predstavnik. Prvi koji se suprotstavio tom predlogu bio je Dobrica Ćosić. Smatrao je da to vodi ka nacionalnim državama, upravo stanju koje je istorijski pobedilo do 1990, u smislu unutrašnjeg rastakanja jedinstvene države. Stručnu ekspertizu, kao jaku podršku tezi Dobrice Ćosića, dao je Hasan Brkić, tada autoritet za ekonomsku politiku i državno planiranje. Nisu bili sami, no najhrabriji jesu, ali odmah su ućutkani.

Ustav iz 1963, sam po sebi, nije bio izvor narastajuće krize posle 1965. Ona je došla izvan tog legalnog kruga. Najpre je maršal Tito napravio još jednu istorijsku improvizaciju koja će zemlju povesti u stranputicu. Kad je predsednik Kenedi počeo da lamentira o komunističkim zemljama kao zarobljenim društvima i njegovoj zemlji kao otvorenom društvu, jugoslovenski maršal je u jednom govoru nenadano izjavio da je i Jugoslavija otvoreno društvo. U pitanju je bila praksa izdavanja pasoša za putovanje u inostranstvo.

POLICIJA je dobila naređenje da slobodnije izdaje pasoše za napuštanje zemlje. U narednih nekoliko godina broj iseljenika će narasti na 400.000 ljudi. Do 1974. taj broj je narastao na 700.000 ljudi, najviše u Nemačkoj. Tito je i sam odmah ocenio da je to vojska od nekoliko ratnih armija, pokušao da to zaustavi, pa u tome, nekim novim improvizacijama, nije uspeo. Reka nezaposlenog sveta je počela da plavi jugoslovenske granice. Odjednom su gradovi ostali bez albanskih sezonskih radnika koji su nosili ugalj, testerisali drva i ostale male usluge oko pijaca.

Srbija prvi put u istoriji postaje aktivno migraciono područje, jer stanovništvo počinje da se iseljava, a ne samo useljava. Većina ovih iseljenika su bili Hrvati i Albanci, barem na početku. Odmah se osetila promena u delovanju kulturnih centara koji su postojali uz jugoslovenske ambasade u inostranstvu. Pored njih, a sve jači od njih, postaju centri koje vode Katolička crkva i vođstvo albanskih klanova. Iseljeni svet postaje sve politički otuđeniji. Veliki Improvizator je ostavio dilemu - da li je ovo slučajnost, ili smišljena stvar negde u tajnoj pozadini?

POSLE prekida odnosa jugoslovenskih komunista sa sovjetskim blokom 1948, ojačala je američka podrška stvaranju jedne Dunavske federacije. Vladislav Marjanović je istražio kako je taj teritorijalni okvir najpre bio naslikao Ričard Kučera (Kutschera) u jednom delu o "životnom jedinstvu dunavskog prostora". U taj okvir je ubrojao Austriju, Češku, Slovačku, Mađarsku, Rumuniju, Bugarsku, Srbiju, Albaniju, Hrvatsku, Makedoniju i Sloveniju. Američki projekti su ovo vezali za staru ideju Intermarum-a. Njihov cilj je bio da na ovaj način, ne samo suzbijaju komunizam nego i prevaziđu Versajski poredak posle 1918.

Jugoslavija je u ove projekte sve više ulazila, ali će se glavne tekovine sagledati tek posle 1969, kada se podržava saradnja istoričara (sastanci u Mogersdorfu, najpre sa predstavnicima iz Hrvatske i Slovenije) i pokretanje regionalne organizacije na bazi pokrajinskih kultura. Od ideje da se područje "Alpe-Adria" smatra jednom takvom teritorijom saradnje 1972, ona je postala realnost 1978.

Drugi događaj, značajniji od Ustava iz 1963, bilo je pretvaranje ovog unutrašnjeg političkog pitanja, prerastanje federacije u konfederaciju u spoljnopolitičko pitanje. Šef stranke Hrišćanskih socijalista, koju je istorijski počeo Fridrih Nauman u Nemačkoj, Hans Ditrih Genšer (Gensher) i njegov naslednik Klaus Kinkel bili su uzastopni šefovi nemačke obaveštajne službe (Bundes Nachrischren Dienst). U tom svojstvu su već obnovljenu mrežu nacističkih agenata sa jugoslovenskog prostora, u snazi od 100.000 ljudi, počeli znatno da šire.

NEMAČKI istoričar Erih Šmit-Esnbom u knjizi o Kinkelu kao "ratniku u senci" (1995) opisao je delovanje ove ustanove u Jugoslaviji. Zadatak je bio, ne samo da se skupljaju podaci o političkom razvoju na jugoslovenskom području nego i aktivno mešanje u taj razvoj.

Obaveštajne službe Nemačke, Austrije, Sjedinjenih Država i Italije povezuju se u davanju podrške separatističkim tendencijama u dve katoličke republike u Jugoslaviji. Jedan od čelnika vatikanskog pokreta "Križari" iz 1944, franjevac Krunoslav Draganović vratio se 1967. u Sarajevo. Bio je biljka u neprijateljskoj sredini, delovao u krugu Katoličke crkve, a kasnije su muslimanski reporteri (1999) istražili dokumenta po kojima ispada da mu je zadatak bio da radi na obnovi Austrougarske.

ERIH Šmit-Esnbom je opisao kako su pomenute zapadne obaveštajne službe uspostavile kontakte, najpre sa hrvatskom i slovančkom političkom emigracijom u zapadnim zemljama, a zatim sa užim krugom članova Centralnog komiteta Saveza komunista Hrvatske i Slovenije.

Jedan od hrvatskih vođa iz ovog kruga Josip Boljkovac kasnije je (1996) napisao da je sam Tito davao podršku ovoj saradnji sa Nemačkom, iako je jedno vreme 1972. to pokušavao da prekine. Ovo je, verovatno, jedinstven slučaj u istoriji, da jedan šef države svesno odozgo pomaže razaranje države koju je sam stvorio.

SUTRA: Kosovo postaje glavni problem