Manastiri Grigorija Srpskog

GRIGORIJAT je manastir tvrđavica koji kao da lebdi nad talasima. Iz temelja njegovih belih zidina kao kvrgavo korenje izbijaju hridi na kojima ga je utemeljio u 14. veku srpski isihasta Grigorije Ćutljivi. Drugi manastir je napravio s knezom Lazarom u Braničevu, u Gornjačkoj klisuri.

Dolazak u Grigorijat, koji je posvećen Svetom Nikoli, lak je samo sa mora, kada je vreme lepo. Kopneni putevi duž litica su vratolomni i uski. Stazom čiji obris podseća na zupce ogromne testere, sa usponima od kojih se gubi dah, i silascima od kojih škripe kolena, iz pustoši oko Velike Lavre krenuo je u 14. veku sa učenicima Sveti Grigorije Veliki Sinait da traži još suroviji predeo za podvizivanje. On je na Svetu Goru Atonsku došao sa Sinajske gore, epicentra pustinjačkog misticizma čiji je duh uneo u svetogorski isihazam, a njegovi sledbenici su nazvani sinaitima.

ZAUSTAVILI su se na litici klisure potoka Hrendeli, koji je žuborio u ponoru nekoliko stotina metara niže. Tu je neko vreme boravio sa učenicima, među kojima je verovatno bio i srpski učeni monah i veliki putnik Grigorije, docnije nazivan Sinait, Ćutljivi, Novi i Gornjački. Uskoro su im se putevi razišli, jer isihasti nisu dugo boravili na jednom mestu.

Godinama kasnije, kada je i sam postao duhovni učitelj, starac, Ćutljivi vratio se u blizinu istog mesta u vrleti Atosa. U pećini koja je gledala ka moru nastavio je podvizivanje. Do nje sam stigao uskom grbavom stazom po vrelim stenama kojom su prošli i prvi sinaiti.

Kada sam stao na plato sa isposnicom, on je zaista izgledao kao rajsko mesto u odnosu na put kojim se do njega stiže. Tu se nalazio i izvor koji je, kaže predanje, otvorio Grigorije Ćutljivi udarivši svojim štapom u živu stenu.

PO LEGENDI, kada se oko njegove kelije vremenom okupilo mnoštvo učenika, Ćutljivi je video natprirodno svetlo oko uske stene s tri strane okružene morem. To je protumačio kao Božji znak. Spustili su se na hrid i podigli mali manastir posvećen Svetom Nikoli Čudotvorcu, zaštitniku putnika i lađara. Arheolozi su utvrdili da se na istom mestu u prehrišćansko vreme nalazio hram posvećen Posejdonu, bogu mora.

Krenuo sam Grigorijevim tragom ka današnjem manastiru, stazom koja se spušta po lepo uređenim prostranim, stepenastim terasama na kojima su bašte.

Grigorijat je sadašnji izgled dobio u obnovi posle strašnog požara koji je 1761. godine uništio starije zdanje iz 15. veka, koje je pak izgrađeno pošto su gusari spalili prvi sinaitski manastirčić iz 14. veka, podignut u vreme kada je Sveta Gora bila deo Dušanovog carstva.

NAUČNICI koji su istraživali Svetu Goru dugo su bili u dilemi koji je od dva Grigorija, učitelj ili učenik, bio osnivač Grigorijata. Svetogorsko predanje, koje je 1846. zabeležio Dimitrije Avramović, glasilo je:

"Sazidao ga je Srbin Sveti Grigorije Atonski i od njegovog se imena nazove Grigorijat. Najpre je bila mala crkva, no 1761. izgore i posle opet je Grci 1783. sazidaju kao što i sad stoji. Kad je monastir goreo onda su njegovo telo (Grigorijevo) kaluđeri izneli iz Svete Gore i do danas ne zna se gdi je. U ovom su monastiru mloge srbske rukopisne knjige i diplome bile (a može biti da i sad što ima) no kad su Srbi posle požara Svetog Grigorija odneli, onda su i knjige i diplome sa sobom uzeli. Tako kazuju Grci", zapisao je Dimitrije Avramović.

GRČKI svetogorci iz Grigorijata čuvali su uspomenu na svog ktitora i u manastirskom zborniku tekstova o svetiteljima, sinaksaru, kao i u službi ktitoru manastira Grigorijata Prepodobnom Grigoriju. Oba izvora navode da je on "iz Srbije došao" i osnovao manastir Svetog Nikolaja.

Konačnu rekonstrukciju Grigorijevog istorijskog lika, danas prihvaćenu i u nauci, napravio je posle dugih istraživanja obrazovani iguman Grigorijata, arhimandrit Georgije. Iščitavajući mnoge izvore i analizirajući predanja, uspeo je da poveže pokidane niti mreže životnih puteva jedne izuzetne ličnosti.

Mistično isposništvo sinaita je kao slamka individualnog spasenja privuklo mnoge ljude u apokaliptično doba osmanskih osvajanja kao najava sudnjeg dana. Poraz vojske Mrnjavčevića na Marici i pogibija despota Jovana Uglješe, zaštitnika i ktitora svetogorskih manastira, izazvali su metež i paniku i među stanovnicima Halkidikija i među svetogorcima, zabeležio je Grigorije.

MNOGI od njih su krenuli da traže spas u Srbiji, poslednjoj slobodnoj teritoriji koja se održavala pred osmanskom plimom. Među njima je bio i Sveti Romilo Ravanički, drugi duhovni učitelj Grigorija Ćutljivog. Oni su se zajedno podvizivali na stenama iznad današnjeg Grigorijata, sve do maričke katastrofe. Posle nje je Romilo napustio keliju i otišao u Srbiju, gde je u Ravanici, Lazarevoj zadužbini, proveo poslednje dane.

Grigorije je ostao na Atosu i dovršio manastir koji je ostao bez ktitora posle smrti despota Uglješe. U Srbiju je došao i doveo učenike sinaite, kada mu je knez Lazar 1379. dao manastir Ždrelo, danas zvani Gornjak u Gornjačkoj klisuri, da u njemu stvori verski i kulturni centar.

Po jednom predanju, Grigorije se ubrzo po osnivanju manastira Gornjak vratio u Grigorijat, gde je i umro. Po istoj legendi, njegove mošti su posle velikog požara 1761. poslednji srpski monasi iz ovog manastira preneli u Gornjak.

PO DRUGOJ priči, prepodobni Grigorije upokojio se u Gornjaku, a njegove isceliteljske mošti Srbi su u seobama prenosili s jednog mesta na drugo, sve do obnove Srbije.

Neposredno pred prvi odlazak u Grigorijat, upoznao sam živi duh Grigorija Ćutljivog lutajući Gornjačkom klisurom ka manastiru Gornjak. Uživao sam u šumu brze Mlave koji je glasan svuda, osim na jednoj krivini među stenama gde se javlja akustički fenomen, kad reku vidite ali je ne čujete.

Od meštana Ždrela, koji su na lekovitom izvoru točili vodu, saznao sam da se to neobično mesto zove Tišina. Po legendi, tu je knez Lazar prvi put video Grigorija Ćutljivog s druge strane reke i pokušao da razgovora s njim, ali ih je ometao šum brbljive Mlave. Onda je svetitelj naredio: Tišina, reko! I sve je utihnulo, a Lazar je videvši ovo čudo sinaitima napravio manastir.