Arbitri - savezna vlada i sam Tito

"Pošto sam ja izdržao nekoliko ratova i jednu revoluciju želio bih da dok sam ja živ ne dolazi do baruta, jer sam ga sit i ako nijesam u ovaj poslednji učestvovao -1944. odmah po oslobođenju Beograda srio sam se sa jednim Crnogorcem, bio je zastavnik, pa me pita jesam li učestvovao u posljednjem ratu. Rekoh mu da nijesam, ali da sam kada njega na ovaj svijet nije postojalo i nabrojih mu gdje sam i kad učestvovao u ratu, a on mi skoro zapovjednički odbrusi: 'To druže nije ništa.' Nijesam se pravdao samo sam mu rekao: 'Meni bješe dosta.' Takvih i danas imamo dosta koji stoje na stanovištu ko nije bio borac ili se učlanio kasnije, da je on izdajnik, da ga treba sa ovog svijeta ukloniti i slično. Dokle se tako bude radilo i mislilo nema sreće, kao i dok se kaže i to na mjerodavnom mjestu MI i VI.

"JA SAM imao nekoliko slika i dokumenata da Ti pokažem i da vidiš da smo mi koji tražimo da se kapela ostavi takva kakva je u pravu, ali nijesam htio da Te zamaram i bojao sam se da ne shvatiš da sam te zvao u kuću da bih Ti popovao o kapeli i razdoru. Zar to nije ne malo smiješno da se vodi polemika, donose odluke i nastoje početi radovi na rušenju jedne zavjetne i amanetne crkve, a da se niko ne nađe čak ni telefonski, a ne pismeno da izvijesti našu crkvu ili mene šta se namjerava činiti.

"Moj razum ako je zdrav ne može to shvatiti, kao što ne može shvatiti tvrdnje Predsjednika opštine da je Lovćen u katastar cetinjske opštine i crkva na njemu. U katastar je i manastir cetinjski i sve crkve i manastiri na teritoriji opštine, ali to nije znak da je to opštinsko. U katastar je Tvoja kuća u Dujevi i moja u Družićima, ali to nije znak da su one opštinske, već im se vlasnik zna. Eto čime se ljudi služe i kakve zaključke donose.

"IMA JEDNO pravno pravilo još u rimskom pravu" - podseća mitropolit Danilo u ovom pismu - "da pravda nije uvijek na strani vlasti, zato su ustanovljeni sudovi u svim zemljama, čak i fašističkim, da bi ti sudovi postavili pravdu na svoje mjesto tamo gdje je vlast ili privatnik zaobišao. Možda će i u ovom našem slučaju ako do suda dođe biti, ne politički problem, nego pravda postavljena na svoje mjesto i onda će morati biti zadovoljeni i jedni i drugi i primiti odluke bez roptanja i prigovora.

"Sada da prijeđemo i na onu drugu stranu. Meni je jako žao što se u mojoj kući nijesi ničim poslužio; drugo mi je žao što je trefio post da Te nijesam mogao zadržati da budeš moj gost, a nijesam mogao da Te vodim u hotel, a smatram svojim gostom. No, kad budeš opet došao prisvajam pravo da me posjetiš, bez obzira hoće li crkva-kapela biti srušena ili ne, jer mi Cetlinjani i komšije mislim treba da održavamo prijateljske veze, tim prije što su nam i službeni položaji vezani. Na kraju mislim da lične odnose ne treba plekati u opšte kako to moji Cetinjani rade."

IZ OVOG slojevitog pisma, za koje ne znamo da li je na njega Milo Jovićević odgovorio mitropolitu Danilu, jasno se vidi da je za vlast u ovoj fazi jednu od glavnih nepoznanica predstavljalo pitanje da li će mitropolit tražiti da spor bude razrešen pred sudom.

Mogućnost da se tako nešto dogodi verovatno je dodatno podstakla političke faktore u Crnoj Gori da ubrzaju poslove oko podizanja Meštrovićevog mauzoleja. O tome svedoči raspisani konkurs, objavljen 19. aprila 1970. godine na stranicama beogradske "Politike":

"Na osnovu Zakona 47, 53. Osnovni zakon o izgradnji investicionih objekata

Režijski odbor za izgradnju Mauzoleja Petru II Petroviću-Njegošu

Raspisuje konkurs o izvođenju radova

NA IZGRADNjI MAUZOLEJA

NA JEZERSKOM VRHU - LOVĆEN

Ukupna predračunska vrednost 12.500.000 dinara."

U USLOVIMA konkursa naglašeno je da radovi počinju odmah po zaključivanju ugovora, a da je izvođač u obavezi da ih završi u oktobru 1971. godine.

U tih nekoliko aprilskih dana, kao što smo videli, desilo se mnogo toga. Patrijarh German je, možda i zbog objavljenog konkursa, pozvao Vitomira Petkovića, predsednika Komisije za verska pitanja SR Srbije, da razmotre nastale okolnosti. Razgovarali su 20. aprila 1970. godine.

"Sa naše strane izneto je mišljenje da nije celishodno pokretati najavljeni spor sudskim putem od strane mitropolita Danila u odnosu na Skupštinu opštine Cetinje", zabeležio je Petković. "U vezi sa ovim skrenuta je patrijarhu pažnja da će naša javnost oštro reagovati ukoliko dođe do pokretanja ove tužbe, a pogotovo ako to učini rukovodstvo SPC iz Beograda. Patrijarh se sa ovim složio govoreći da on nikada nije bio pristalica da se stvari rešavaju putem suda. Pritisak čini mitropolit Danilo. Verovatno da će se ovaj problem pokrenuti i na Saboru. Patrijarh je bio dosta neodređen o držanju Sabora po ovom pitanju."

Što se tiče vlasti, tužba je, dakle, bila goruće pitanje.

OSIM strepnje zbog moguće sudske tužbe, vlast je počela da pritiska još jedna činjenica. Pitanje: za uklanjanje kapele sa Lovćena, ili protiv tog čina, preraslo je okvire "lokalnog" problema koji se svodi na nadmetanje, čak "inaćenje" cetinjske Opštine i mitropolita. Da je reč o mnogo dubljem nesporazumu, potvrdila je i pažnja koju su ovom problemu posvetili evropski, pre svega francuski kulturni krugovi.

Član Francuske akademije Pjer Emanuel, katolički pesnik i predsednik međunarodnog PEN kluba, uputio je 24. aprila pismo Josipu Brozu Titu u kome je naveo:

"Veličanstvenost predjela je ta koja ostavlja snažan utisak na hodočasnika, a kapela ne narušava taj sklad, već ga kruniše bez glomaznosti i daje mu njegov istinski značaj... Tu veličanstvenost na izvjesnim povlašćenim mjestima, kao što je upravo Lovćen, priroda ispoljava još više nego ljudska djela."

Da se na tome nije završilo saznajemo iz Tanjugovog biltena namenjenog za "interno informisanje" uskog sloja državne i partijske nomenklature, ali i rukovodećih ljudi u štampi, na radiju i televiziji. Tako u biltenu od 26. aprila 1970. godine čitamo:

"PISANjE BRITANSKE ŠTAMPE (Tanjug) London, 26. aprila. - 'Maršal Tito, koji odavno ima niz problema vezanih za politički i ekonomski centralizam, suočen je sad sa novim koji - da bi mu sasvim komplikovao život - raspaljuje verske, nacionalističke, pa čak i estetske strasti. Tako današnji 'Sandi tajms' počinje napis o polemikama u vezi sa Njegoševim meuzolejom na Lovćenu."

Autor napisa podseća na sukobe struja i koncepcija u vezi sa spomenikom Njegošu, za koga kaže da je, uz Puškina i Mickijeviča, verovatno najveći slovenski pesnik, pa zaključuje: "Očigledan arbitar je Savezna vlada, i u krajnjoj instanci, sam Tito, ali srpski intelektualci u Parizu uznemireni su jer nema reagovanja. U vreme kada je ravnoteža između centra i njegovih šest republika verovatno politički delikatnija nego ikad, niko u Beogradu ne ispoljava nimalo želje da bude uvučen u lokalne svađe. Sad je na scenu stupio francuski establišment, mada još ne i sama vlada", navedeno je u "Sandej tajmsu", čije pisanje je preneo Tanjugov bilten od 26. aprila 1970. godine.