Društvo

ISTORIJSKI DODATAK - SSSR, KOMINTERNA I USTANAK U SRBIJI 1941: Sudbina srpskog naroda bila je u fokusu interesovanja sovjetske diplomatije

Александар Животић

10. 07. 2021. u 17:14

POSLE MUNjEVITE pobede Trećeg rajha na zapadu, poraza Francuske i britanske primoranosti da se okrene odbrani svoje državne teritorije, sovjetska diplomatija je procenjivala da je sovjetsko-nemački sporazum iz avgusta 1939. izgubio na značaju i da se trenutak vojnog okršaja između SSSR-a i Nemačke bliži.

ИСТОРИЈСКИ ДОДАТАК - СССР, КОМИНТЕРНА И УСТАНАК У СРБИЈИ 1941: Судбина српског народа била је у фокусу интересовања совјетске дипломатије

Nespreman za rat i u želji da početak ratnog sukoba maksimalno prolongira, Sovjetski Savez je nastojao da putem novog sporazuma osigura svoje pozicije. Sa sovjetske strane se smatralo da će u predstojećim događajima Balkan imati ključnu poziciju i samim tim mesto oko koga su Sovjeti nastojali da putem pregovora usmere nemačku pažnju.

Postepeno nemačko jačanje na Balkanu i sovjetsko nastojanje da nemački nalet zadrži putem jačanja sopstvenog uticaja u regionu, postavio je jugoslovensku kraljevinu u žižu prelamanja nemačkog i sovjetskog nadmetanja.

Suočena s nemačkim pritiscima, jugoslovenska vlada je pokušavala da obezbedi potreban vojni oslonac na Sovjetskom Savezu čemu je sovjetska diplomatija izlazila u susret obećavajući izdašnu vojnu pomoć.

Ipak, procenjujući da jugoslovenska oružana sila nije u mogućnosti da pruži duži efikasan otpor nemačkoj armiji, SSSR je uložio veliki napor u stvaranje obaveštajne mreže na samom terenu, kao i političkih i vojnih struktura sposobnih za vođenje gerilskog rata u pozadini nemačkih oružanih snaga koje bi operisale protiv SSSR i Crvene armije.

Za takav poduhvat su im na raspolaganju stajali široki krugovi građanskih političkih stranaka prosovjetske orijentacije, znatan broj visokih oficira i generala Jugoslovenske vojske, kao i ilegalna Komunistička partija Jugoslavije sa svojom čvrstom partijskom organizacijom.

U MOMENTIMA DOK JE jugoslovenska vlada sa svoje strane pokušavala da utiče na ubrzano jugoslovensko-sovjetsko približavanje, generalni sekretar Komunističke partije Jugoslavije Josip Broz Tito je u jesen 1940. obaveštavao Kominternu da "radničke mase istupaju u korist približavanja zemlje Moskvi", da se na severnim granicama zemlje koncentrišu brojne nemačke trupe i da se iz toga može zaključiti da nemačka priprema okupaciju severnih delova Jugoslavije.

Zato je tražio dozvolu od Kominterne da jugoslovenski komunisti započnu s organizovanjem otpora kako agresoru, tako i "unutrašnjim kapitulantima" pod parolom "stvaranja narodne vlade radnika i seljaka i oslonca na SSSR".

Komenterna se negativno odnosila prema takvoj ideji. U centrali Kominterne su se prevashodno iz obzira prema Nemačkoj i potrebe neprovociranja nemačkih reakcija negativno odnosili prema takvim idejama. Smatrali su da parola o stvaranju narodne republike i zaoštravanje političke borbe putem sukoba i demonstracija predstavljaju prevremene akte koji ne uzimaju u obzir karakter postojeće međunarodne situacije i da će samo olakšati posao "reakciji koja će putem krvave rasprave rasturiti pokret i za duže vreme obezvrediti proletarijat".

Zato je partiji savetovano da se drži tradicionalnih metoda borbe, da širi ekonomsku borbu i okuplja mase, a da političku delatnost vodi ojačanom usmenom i štampanom propagandom, rezolucijama, deklaracijama, zahtevima za slobodu i svakodnevne potrebe radnika, kao i putem zalaganja za prijateljstvo sa Sovjetskim Savezom.

S NARASTANjEM OPASNOSTI od moguće italijanske ili nemačke vojne agresije, Kominterna je jugoslovenskim komunistima naložila 26. oktobra 1940. da u vojsci i među buržoaskim partijama podržavaju stremljenja ka oružanom otporu u slučaju okupacije zemlje i da podstaknu "širok nacionalni pokret pod parolom nezavisnosti naroda Jugoslavije i prava na nacionalno samoopredeljenje i uzajamnu podršku u slučaju bilo kog nasilja, ali bez parole o zaštiti granica". Komunisti su istovremeno dobili nalog i da uspostave bliže veze sa "sitnoburžoaskim i buržoaskim elementima, posebno sa Seljačkom strankom Dragoljuba Jovanovića". Konkretnija uputstva su stigla 30. novembra 1940. posle italijanskog napada na Grčku.

Kominterna je tada naložila jugoslovenskim komunistima da zazuzmu strogu neutralnu poziciju u odnosu na zaraćene strane jer je stajala na stanovištu da "ozbiljna opasnost po neutralitet i nezavisnost Jugoslavije dolazi od strane zaraćenih zemalja, a to pred partiju stavlja ozbiljan zadatak".

Komunisti su dobili zadatak da se "postojećoj buržoaskoj orijentaciji, delom na britanski, a delom na nemački imperijalizam" treba oštro suprotstaviti još intenzivnijim iskazivanjem "velikog značaja grandiozne svetske politike Sovjetskog Saveza i svih njegovih spoljnopolitičkih nastojanja koja odgovaraju interesima radničkih masa Jugoslavije i celog sveta".

U tom duhu je Kominterna nastupala sve do proleća 1941. kad je postalo sasvim jasno da se Jugoslavija nalazi pod postojanim nemačkim pritiskom da pristupi Trojnom paktu.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

PRIPREMA REVOLUCIJE U TIŠINI

SOVJETSKA DIPLOMATIJA je već prvih dana marta 1941. raspolagala informacijama da nemački pregovori s jugoslovenskom vladom imaju cilj da razjasne postojeću situaciju, posebno u pogledu držanja Jugoslavije pred predstojeće nemačke operacije na jugoistoku Evrope. Smatrali su da će pregovori biti povoljno okončani po Nemce i da će Jugoslavija verovatno dozvoliti transporte nemačkih trupa ka jugu i Dunavom.

Iz same Jugoslavije su od vrha Komunističke partije Jugoslavije bili informisani da je "prema proverenim informacijama, jugoslovenska vlada kapitulirala pred Nemačkom" o čemu je Georgi Dimitrov odmah informisao Staljina, Molotova i Ždanova. Oslanjajući se na već definisane principe, Kominterna je od jugoslovenskih komunista tražila da zauzmu odlučujuću poziciju protiv kapitulacije pred Nemačkom, podržavajući svenarodni pokret za suprotstavljanje mogućem nemačkom vojnom napadu i tražeći prijateljstvo sa Sovjetskim Savezom.

Novi momenti u sovjetskom pristupu Jugoslaviji posle smene Cvetkovićeve vlade su se očitovali i na planu sovjetskog kanalisanja aktivnosti jugoslovenskih komunista koji su tokom svenarodnog bunta protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu zauzeli izuzetno aktivnu poziciju. Odmah po vojnom puču 27. marta, generalni sekretar Komunističke partije Jugoslavije Josip Broz Tito je obavestio Kominternu o najnovijim događajima, ističući da partija organizuje svenarodni otpor nemačko-italijanskoj agresiji i "engleskim pokušajima da uvuku Jugoslaviju u rat na svoju stranu".

Istovremeno, Kominterna je obaveštena da se jugoslovenski komunisti prema novoj vladi odnose oprezno i zalažu za raskid Trojnog pakta i zaključenje pakta sa Sovjetskim Savezom. Pored toga što je poslao obaveštenje o tome da su vojni puč izveli mahom vazduhoplovni oficiri, Broz je isticao da je odlučujući uspeh postignut izlaskom "masa na ulice" i preuveličavajući ulogu jugoslovenskih komunista zaključivao da su demonstracijama protiv stare vlade rukovodili komunisti što nije odgovaralo istini.

POSLE KONSULTACIJE s Molotovom, Georgi Dimitrov je jugoslovenskim komunistima savetovao da se ograniče na energično razjašnjenje pozicije jugoslovenskih komunista u masama, što bi se zasnivalo na "organizaciji svenarodnog otpora protiv nemačko-italijanskog ulaska u Jugoslaviju i protiv britanskog pokušaja uvlačenja Jugoslavije u rat na strani Engleske, svenarodnom pritisku na vladu, uključujući raskid saveza sa zemljama Trojnog pakta i zaključenja pakta o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom uz oprezan odnos prema novoj vladi", uzdržavanje od organizacije uličnih demonstracija i izbegavanje oružanih sukoba masa sa vlastima.

Savetovano je jačanje partije i njenog uticaja među radnicima, seljacima, omladinom, i unutar vojske uz izbegavanje provociranja neprijatelja jer po Dimitrovu još nije bio nastupio momenat otpočinjanja borbe protiv klasnog neprijatelja.

Osnovni zadatak partije bio je priprema partije i "masa" za odlučnu borbu koja predstoji. Sovjeti su smatrali da između komunista i vlasti u pogledu otpora potencijalnom napadaču ne sme biti razlike, ali da se istovremeno u tišini treba pripremiti i za otpočinjanje revolucionarnog rata u cilju budućeg boljševičkog preoblikovanja državnog i društvenog uređenja jugoslovenske države. Dobivši datu direktivu Broz je odgovorio da jugoslovenska Komunistička partija smatra vojni prevrat poželjnim momentom u odnosu na odbranu nezavisnosti zemlje, javljajući da je nova vlada uspostavila kontakte s komunistima nastojeći da sasluša njihove zahteve.

OD MOMENTA NEMAČKOG napada na Jugoslaviju 6. aprila 1941, Sovjetski Savez nije izlazio u javnost sa zvaničnim saopštenjima koja bi imala za cilj jasno definisanje sovjetskog stava ne samo prema napadu Nemaca i njihovih saveznika na Jugoslaviju, već i prema rasplamsavanju rata u Evropi i na Balkanu. Nedostatak informacija i instrukcija izazivao je konfuziju u redovima sovjetskih diplomatskih zvaničnika i funkcionera Kominterne koji su prema sopstvenim svedočenjima bili opsedani pitanjima kako i na koji način oceniti rat koji se vodi protiv Jugoslavije.

O tome je Georgi Dimitrov razgovarao i sa Staljinom koji je odobrio njegov predlog da se rat Jugoslavije i Grčke protiv nemačkog agresora smatra pravednim. Po Dimitrovu, jugoslovenski narod se branio od "agresije nemačkog imperijalizma" i komunisti Jugoslavije su bili dužni da stoje na poziciji da je rat odbrambeni i da u tom ratu treba učestvovati i da "treba mobilisati mase protiv agresora".

Nakon što su prikupljene informacije o dešavanjima na jugoslovenskom prostoru, sovjetska diplomatija je sredinom juna 1941. ocenjivala da se na teritoriji jugoslovenske kraljevine i dalje odvija "otvoreni grabež od strane zemalja zavojevača", ali da se jasno mogu videti osnovne konture "novih oblika uprave u različitim delovima bivše Jugoslavije". U odnosu na srpski narod čija je sudbina bila u fokusu interesovanja sovjetske diplomatije, zaključeno je da je on razdrobljen i da je na teritoriji užeg dela Srbije, odnosno centralnog dela Jugoslavije naseljenog kompaktnom srpskom masom, formirana posebna nemačka okupaciona zona.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

SOVJETI ZAZIRU OD ISPORUKE ORUŽJA

POSLE DVA MESECA "ćutanja sovjetskog državnog vrha", što je bilo u direktnoj vezi s proklamovanom politikom neprovociranja Trećeg rajha, u momentima obraćanja naciji usled početka nemačkog napada na Sovjetski Savez, Vjačeslav Molotov je nabrajajući dotadašnje žrtve fašističke agresije, posebno istakao srpski narod, bez pominjanja drugih jugoslovenskih naroda čime je u krajnje sublimiranoj, ali kristalno jasnoj formi formulisao sovjetske stavove prema dešavanjima na tlu Kraljevine Jugoslavije.

Razgraničio je pritom državnopravni subjektivitet jugoslovenske kraljevine i ratni saveznički odnos s njenom vladom u izbeglištvu od 22. juna 1941. godine, od posledica njenog vojnog poraza, odnosno nasilne aneksije delova njene teritorije od strane Nemačke, Italije, Bugarske i Mađarske, formiranja kvislinških tvorevina - Nezavisne Države Hrvatske i Velike Albanije i direktne okupacije užeg dela Srbije. Započinjući svoj propagandni rad na zastupanju sovjetskih interesa tokom Drugog svetskog rata, čuveni sovjetski književnik Ilja Erenburg je već 22. juna 1941. pisao, svakako u skladu s važećim ideološkim, političkim i propagandnim tokovima, da su sovjetski saveznici u ratu koji je započeo "pariski radnici, srpski seljaci, ribari Norveške, stanovnici drevnog Praga i izmučeni sinovi okrvavljene Varšave".

Ne zaobilazeći preovlađujući klasni karakter, Erenburg je naglašavao sovjetski saveznički odnos prema srpskom narodu i saosećanje s položajem u kome se našao srpski narod posle vojnog sloma Kraljevine Jugoslavije u kratkotrajnom Aprilskom ratu.

NEPOSREDNO PO OTPOČINjANjU nemačkog napada na SSSR Georgi Dimitrov je 30. juna dobio nalog od Molotova da preko komunističkih partija u okupiranom delu Evrope organizuje širok pokret otpora Nemcima. U skladu s tim, istog dana je poslata depeša Josipu Brozu u kojoj mu je jasno dato uputstvo za otpočinjanje oružane borbe. Hitno je trebalo započeti s formiranjem partizanskih odreda i borbom u nemačkoj pozadini.

Trebalo je napadati vojne fabrike, magacine, skladišta goriva, aerodrome, uništavati pruge, kidati telefonske i telegrafske veze, ometati pokrete nemačkih trupa. Isto tako, trebalo je organizovati seljake da kriju žitarice i sklanjaju stoku u šume. Neprijatelja je trebalo "terorisati kako bi se osećao kao u opsednutoj tvrđavi".

Prema sovjetskim ocenama, poziv Kominterne i SSSR-a se najviše osetio na prostoru Jugoslavije, posebno u centralnim delovima Srbije i u Crnoj Gori. Poslednjeg dana jula 1941, Dimitrov je izvestio sovjetsko vođstvo da raspolaže informacijama iz hrvatskog generalštaba da se ustanak u Crnoj Gori brzo razvija, da je obuhvatio oko 25.000 ustanika i da njima rukovode uglavnom komunisti i da ga je Josip Broz obavestio da se ustanak u Srbiji dobro razvija, ali da je potrebno dostaviti oružje i municiju i uputiti nekoliko sovjetskih vojnih specijalista. U slučaju pozitivnog odgovora, partizani bi se postarali da odrede i osiguraju mesta sletanja sovjetskih aviona.

Odgovor iz Moskve je bio krajnje neodređen. Brozu je saopšteno da se pitanje vojne pomoći razjašnjava i da će o tome biti obavešten. Početkom avgusta 1941. Josip Broz je javljao Kominterni o razvoju ustanka preuveličavajući ustaničke uspehe. Očigledno u želji da privuče jaču sovjetsku pažnju i obezbedi neophodnu pomoć, izveštavao je o uništenju brojnih hangara, aviona, skladišta goriva i municije, rušenju pruga i mostova i pogibijama brojnih nemačkih vojnika i oficira.

Pisao je da "mnogobrojni partizanski odredi dejstvuju po planu KPJ" s osnovnim zadatkom uništenja putne železničke, putne i telefonsko-telegrafske infrastrukture i vojnih objekata, uz širenje panike u redovima protivnika. S neskrivenom radošću je javljao o uspesima u borbi protiv hrvatskih domobrana, uništenju čitavih domobranskih bataljona i obaranju nemačkih aviona. Isticao je partizanske uspehe u Crnoj Gori pripisujući zasluge za uspeh komunistima, uz tvrdnju da su u Crnoj Gori oslobođeni svi gradovi.

VOĐSTVO JUGOSLOVENSKIH KOMUNISTA je više puta tokom leta i jeseni 1941. pokušavalo da obezbedi sovjetsku pomoć u naoružanju i vojnoj opremi. Sam Georgi Dimitrov se sa svoje strane trudio da kod sovjetskih vlasti izdejstvuje potrebnu pomoć. U početku je nastojao da taj problem reši u direktnom kontaktu s Molotovom koji ga je 8. septembra 1941. obavestio da to nije moguće jer se ne raspolaže potrebnim količinama ni za zadovoljenje potreba Crvene armije.

Pošto se u razgovoru s vodećim oficirima Glavne obaveštajne uprave Crvene armije uverio da postoji tehnička mogućnost za dostavu oružja jugoslovenskim partizanima vazdušnim putem, Molotov je 12. septembra poslao pismo Staljinu. Dobivši negativan odgovor od Staljina, Dimitrov je 26. septembra 1941. obavestio Broza da nema tehničkih mogućnosti za prebacivanja traženog oružja u Jugoslaviju i savetovao da se iskoriste sve mogućnosti snabdevanja oružjem u zemlji. Početkom oktobra Broz se ponovo obratio tražeći naoružanje i municiju od Sovjeta.

Tom prilikom je obećana konkretna pomoć, a postignut je i dogovor o obeležavanju mesta za sletanje aviona, utvrđeni su i znakovi raspoznavanja. Ipak, dogovor nije realizovan jer je Molotov 12. decembra obavestio Dimitrova da se to "ne sme raditi".

Da li je u pitanju bio strah od mogućeg neuspeha prilikom prebacivanja tovara u Jugoslaviju ili se radilo o sovjetskom zaziranju od isporuka oružja partizanskom pokretu u vreme već započetog građanskog rata, što bi svakako izazvalo reakcije vlade u Londonu i zapadnih saveznika, za sada nije moguće odgonetnuti. Uprkos više puta ponovljenim molbama, sve do kraja 1943. izostaće direktna sovjetska vojna podrška partizanskom pokretu.

Izbalansirana politika SSSR-a prema pokretima otpora, oličena u održavanju dobrih odnosa sa jugoslovenskom vladom u Londonu, odbijanju da pozove partizansko vođstvo da se stavi pod komandu Dragoljuba Mihailovića i u krajnje suzdržanoj podršci partizanskom pokretu, potrajala je do leta 1942. godine kad su Sovjeti politički i propagandno otvoreno stali na partizansku stranu.