ISTORIJSKI ZAMOR OD USPONA: Sudbina srpskog naroda u jugoslovenskoj državi - 1918-1992. godine

BITNA razlika između istorije srpskog naroda pre 1918. i posle tog perioda istorijski je zamor od uspona.

Drugo zasedanje AVNOJ-a referat čita Tito, Foto Arhiva

Do stvaranja jugoslovenske države, u kojoj je srpski narod prvi put ostvario svoje nacionalno ujedinjenje, nacionalni pokret se polako peo ka svom konačnom cilju. To je karakteristika borbe za državno ujedinjenje svakog naroda na evropskom prostoru, kad se postiže jedna konačna tačka zasićenja (Sstutating point). U srpskom slučaju to prvo vreme je bilo dugo doba ofanzivnosti za ostvarenje konačnog cilja ujedinjenja.

Posle 1918. nastupilo je vreme defanzivnosti, radi očuvanja onoga što je postignuto. U vreme uspona, mentalitet društva obeležava spremnost na žrtvu, a u vreme izlaska duh se okreće ka osećanju uzaludnosti otpora i prethodno najavljuje spremnost na kompropis. Kod nekih drugih naroda ova tačka zasićenja je bila samo promena metoda, da se neuverljivost postignutih ostvarenja prevaziđe upotrebom drukčijih načina.

Glavni razlog što Srbi posle 1918, spuštaju naniže svoje dalekozore, nije dolazio od činjenice da je zasićenost jednom morala da dođe, nego zbog visoke cene kojom je plaćeno ujedinjenje 1918. godine. U naučnoj literaturi postoje neujadnačeni podaci o gubicima u toku dva svetska rata. Za Prvi rat se negde navodi da je Kraljevina Srbija izgubila 28% naroda, 1.247.000 ljudi, od toga 56% muškog. Od 1.900.000 mrtvih, na celom jugoslovenskom prostoru, na Srbe je u Srbiji otpadalo 65,63%. Ove razlike dolaze i zbog drukčijeg teritorijalnog okvira u kome je merenje vršeno.

U ZVANIČNOJ statistici, pravljenoj za Versajski mirovni ugovor 1919, proračunato je da je u starim granicama, bez Kosova, Metohije i Makedonije, Srbija izgubila 43% svog stanovništva, Crna Gora je izgubila 25%, Bosna i Hercegovina 19%.

Srbi su svoje nacionalno izbavljenje najskuplje platili. Ovde je potrebno uračunati i činjenicu da su se različiti "kulturni pojasevi", koje je Jovan Cvijić uveo u nauku 1902, posle 1918. počeli da ujednačavaju, pa je pobeda civilizacijskih normi po evropskom iskustvu - svuda sem u muslimanskim područjima - dovela do toga da je demografski razvoj bio usaglašavan sa načinom razvoja koji se odvija približno jednako u ostalim delovima Evrope. Drugim rečima, demografsko opadanje u poslednjim decenijama je dobijalo evropske civilizacijske impulse, dok je, u isto vreme, muslimanski deo doživljavao vrtoglavi uspon karakterističan za azijski prostor.

DVE JUGOSLOVENSKE države i srpski narod u njima od 1918. do 1992. doživeli su prvo razaranje u agoniji unitarnog jedinstva do 1941, a drugo u agoniji federativnog ujedinjenja. Sama ta razlika već upućuje na to da glavni uzrok propasti ne leži u unutrašnjim nesuglasicama, koliko god da su bile bolne i rušilačke, nego u spoljnim udarima. Drugim rečima, srpski narod je posle 1918. izgubio svoje stare saveznike, a nove nije dobio.

U obe Jugoslavije, unitarnoj i federativnoj, zajednički su bili nestabilnost postojanja i agonija održanja. Osnovni i najdublji razlog za to je gubitak stanovništva u oba rata. Taj gubitak osnovne, žive mase, koja je podloga svake istorije, posle 1945. nije tačno ustanovljen. U Prvom svetskom ratu taj broj iznosi 1.900.000. Zvanični podaci jugoslovenske države posle 1945. pokazuje da broj žrtava u Drugom svetskom ratu nije prelazio broj iz Prvog svetskog rata, pa se smatralo da iznosi oko 1.700.000 ljudi.

* * * * * * *

GENOCID U USTAŠKOJ DRŽAVI

JUGOSLAVIJA je jedina država u svetu koja posle svetskog rata 1945. nije prebrojala svoje mrtve. Nije u pitanju samo politički interes vlasti da se broj mrtvih ne ustanovi egzaktno i ne specifikuju ubice i ubijani, jer bi običnim oduzimanjem bilo lako ustanoviti koliki je broj žrtava političkog terora koji je ta sama vlast vršila posle 1944. i 1945, nego i nesposobnost srpske nauke da to pitanje reši. Smatra se da je srpski narod u pokolju, koji je izvršen u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, izgubio oko 750.000. ljudi. Ali razlike u procenama kreću se od 1 do 35. Teškoća je i u tome što se tačno ne zna koliko je ta hrvatska država imala stanovnika. Na dan njenog proglašenja, 10. aprila 1941, glavni ideološki list katoličke crkve "Hrvatska smotra" objavio je da u toj državi ima 3.788.000 katolika i muslimana i 1.845.000 Srba. Nacistički koordinator vojnih i civilnih vlasti na okupiranom području Herman Nojbaher u svojim uspomenama 1956. ocenjivao je da je 750.000 Srba bilo ubijeno u ustaškoj državi. Zvanična statistika je pravljena po popisu iz 1931, pa je bilo nemoguće tačno odrediti desetogodišnji kasniji prirast.

Jovan Skerlić, Foto Arhiva

PREMA Vladinim podacima, bilo je ukupno 6.500.000 stanovnika, od čega 4.817.000 katolika Hrvata, 1.845.000 Srba i 776.000 muslimanskih Hrvata. Italijanska vlada je imala proračun o 6.600.000 ukupnog naroda, od čega 2.000.000 Srba. Po brojanju nemačkog publiciste Adolfa Dreslera 1942, od 6.800.000 stanovnika, na Srbe je otpadalo 2.300.000.

Član ustaške vlade, Hadžijahić je 1943. napisao da muslimanskih Hrvata nije bilo 776.000, kako se zvanično tvrdi, nego 915.000. Tu brojku je dobio dodajući podatke islamske verske zajednice na popis stanovništva iz 1931. Po procenama Glavnog ustaškog stana, u Gatačkom srezu je, po popisu iz 1931, bilo 15,742 stanovnika (pravoslavnih 61,92%, muslimana 32,72% i ostalih 0,013%), a do 1941. se taj broj popeo na 19.500 žitelja. Ako bi se to uzelo kao merilo prirasta od popisa 1931. onda bi i broj Srba bio do 300.000 veći, nego što je hrvatska službena statistika tvrdila. Sam poglavnik Pavelić je nemačkom diplomati Vezenmajeru saopštio da je u njegovoj državi u početku Srba bilo 30% ukupnog naroda, ali da ih je ostalo 12-15%. Nemački publicista Adolf Dresler, na osnovu podataka zvaničnih hrvatskih vlasti, 1942. je objavio da je 250.000 Srba proterano u Srbiju, ali ih je od 6.800.000 ostalo 30%, to jest oko 2.300.000 ljudi.

Zbog ove kakofonije podataka o tačnom broju stanovnika u hrvatskoj državi, procentu Srba i onih koji su pobijeni, nemoguće je tačno navesti u kom je stepenu srpski narod demografski opao u Drugom svetskom ratu. Osnovno biće istorije su živi ljudi i samo narodi koji se reprodukuju - imaju stabilnu budućnost. To je razlog da se mora zaključiti da je gubitak žive sile naroda bio i osnovni motiv njegove cele istorije. On se više nije borio da postigne nešto više nego je ostvario do 1918, nego samo da uz sve kompromise i odricanje očuva ono što je postigao.

* * * * * * *

DRŽAVE SU POSTALE ZAJEDNICA JEDNE RELIGIJE

U OVOM razdoblju posle ujedinjenja 1918, što se tiče razvoja srpskog stanovništva, svi popisi stanovništva pokazuju da su do 1981. Srbi kao vodeći narod u državi brojčano rasli. Svoju brojčanu snagu počinju da gube posle 1981, i to najpre izvan Srbije i na području Kosova i Metohije. U jugoslovenskoj državi (Kraljevina SHS), prema popisu 1921. živelo je 11.984.911 stanovnika, od toga pravoslavnih je bilo 46,67%, katolika 39,29% i muslimana 11,22%. Takav odnos ostao je približno isti i u popisima 1931. (ukupno 13.934.083, od čega Srba 6.577.398). Ovi brojevi nisu sasvim egzaktni jer je u Srbe ubrajano i pravoslavno stanovništvo Makedonije, a u Hrvate katolici koji su se još držali identiteta Šokaca i Bunjevaca. Prvi popis stanovništva posle Drugog svetskog rata 1948. pokazao je poremećaj ranijeg prirasta. Iako je za tri godine opšti jugoslovenski prirast od 1945. do 1948. bio izuzetno visok, on je pokazao poremećaj ranijeg mirnodopskog razvoja.

Upravo zbog tog visokog prirasta u toku tri posleratne godine, otežano je izračunavanje ukupnih žrtava u toku Drugog svetskog rata. U popisima posle 1961. do 1981. pokazalo se da su Srbi za deset godina rasli po dva miliona stanovnika. Od 20.504.516 stanovnika Jugoslavije 1971, Srba je (sa izdvojenim Crnogorcima) bilo 8.644.227. Tu treba dodati činjenicu da je stanovništvo izvan Srbije sve više pokazivalo tendenciju preseljavanja u svoju matičnu republiku. Za dve decenije, u periodu od 1961. do 1981, iz Bosne i Hercegovine se u Srbiju preselilo 266.000 ljudi, ili 13.500 godišnje.

Proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Foto Arhiva

POSLE 1991. taj priraštaj je povećan, pa se 1992. računalo da se doselilo milion ljudi, a od 1992, do 1995. doseljeno je još 750.000. Pod vojničkim i diplomatskim pritiskom Sjedinjenih Američkih Država, čiji je interes bila opšta kapa pod kojom se grupišu i interesi zapadnoevropskih zemalja, iz Hrvatske i sa Kosova i Metohije srpsko stanovništvo je gotovo u celini očišćeno. Etničko čišćenje Srba iz Hrvatske je pokazalo da je procenat od 18,9 u godini 1931. u popisu 2001. pao na svega 4,42%, a posle toga u nekoliko narednih godina na minimum od 0,91%. Na Kosovu i Metohiji je procenat Srba od 23,5% u 1961. spao na 10% u 1991. a otada su gotovo iščezli.

Pored svih promena socijalnih struktura društva i ideologije po kojoj je ono organizovano u različitim oblicima države, još uvek je u svim tim promenama svega postojećeg ostajala nepromenjena samo jedna pojava - religiozna netolerancija, na osnovu koje je tekao neometani proces izrastanja religije kao vododelnice nacije.

Parlamentarnu demokratiju kraljevine 1941. zamenio je fašistički totalitarni sistem.

Njega je 1945. nasledila država "diktature proletarijata", a ovu, opet, 1992. američki oblik demokratije, osnovan na jednoverskim društvenim zajednicama. Pored svih odveć gromkih razlika ideologija, koje su stajale iza ovog smenjivanja tipa države, samo je jedno ostalo stalno i nepromenjeno - država se sve više svodila na zajednicu jedne religije.

* * * * * * * *

KOMUNISTI KAO KATOLIČKI ATEISTI

OSNOVNI pokretački faktor u ovom poraznom razvoju bila je verska netolerancija Katoličke crkve. Ona nikada nije prihvatila jugoslovensku državu kao svoju. Pre ujedinjenja, 1. decembra 1918. godine, katolički biskupi Hrvatske su objavili okružnu poslanicu svim vernicima da pozdravljaju propast Habzburške monarhije, kao odraz oslobođenja od vekovnog ropstva. Ali to je ipak bio pozdrav državi koju je sredinom oktobra 1918. proklamovao poslednji habzburški car Karlo, pod imenom Ilirska kraljevina, kao jednu od srednjoevropskih država u zajedničkoj katoličkoj konfederaciji.

Delegacija jugoslovenske države na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. godine, Foto Arhiva

Umesto pozdrava unitarnoj Jugoslaviji pod srpskom pravoslavnom dinastijom, usledio je zahtev da se da puna sloboda "Hrvatskom katoličkom senioratu", kako se tada nazivala mreža organizacija Katoličke akcije. Srpski pisac Jovan Skerlić, pošto je bio svedok pogubnom pogromu Srba u Zagrebu 1902, kad je ulična rulja rušila pred sobom sve što je srpsko, napisao je da će buduća Jugoslavija i zajednička država Srba i Hrvata moći da postoji samo u uslovima opšteg, podjednakog i sveobuhvatnog slabljenja duha verske nesnošljivosti - ili neće postojati. Za osam decenija postojanja jugoslovenske države desilo se upravo ono što je zadavalo strah Jovanu Skerliću 1902. Sve velike sile koje su razarale i uticale na organizovanje jugoslovenske države iskorištavale su versku netoleranciju kao svoje osnovno oružje.

KATOLIČKA crkva, za sve to vreme, želela je da stabilizuje granicu svog poimanja Evrope na reci Drini. U Prvom svetskom ratu, habzburškim vlastima nije pošlo za rukom da etnički očiste Srbe iz doline reke Drine. Veliki genocid 1941-1945. takođe je promašio u tom zadatku, a etnička čišćenja iz Hrvatske, Kosova i Metohije i delova Bosne i Hercegovine stvorila su granice koje ne izgledaju trajne i uverljive. Proces čišćenja Srba sa područja zapadno od reke Drine ostaje pitanje narednih decenija. Sve zapadne sile koje su rušile nameravanu i upostavljenu jugoslovensku državu, posle 1878. imale su kao glavnog balkanskog saveznika hrvatsku Katoličku crkvu.

U tome je jugoslovenski komunizam pokušao da napravi istorijski zaokret, pa je pod teretom prihvatanja tog motiva kao svog istorijskog cilja sišao sa pozornice istorije i propao. Ostaje pitanje da li je jugoslovenski komunizam zaista bio ateistički pokret, kako se u početku sam identifikovao? Jedan poslanik francuskog parlamenta početkom XX veka sam sebe je identifikovao kao katoličkog ateistu ("Ja sam ateista, ali katolički").

Jugoslovensko ateističko iskustvo 1945-1992. pokazalo je da se čovek može potpuno osloboditi samo tuđe religije. U jednoj analizi, koju su 1961. sačinili stručnjaci jugoslovenske Komunističke partije po nalogu Centralnog komiteta, ustanovljeno je da je zbog religioznosti iz članstva stranke izbacivano prosečno 2. 400 članova godišnje, najviše u katoličkim delovima zemlje.

Fotografije:
Dokumentacija Kinoteke,
Stevan Kragujević, dokumentacije: "Novosti", "Borbe", Tanjuga, Youtube, "Vikipedije", SANU i Arhiva Jugoslavije

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije