SRPSKA KOLEVKA U MRAKU NEBRIGE: Razaranje crkve kod Novog Pazara otvorilo pitanje zaštite naše baštine

Б. СУБАШИЋ

06. 10. 2022. u 11:00

BEZOBZIRNO uništavanje ostataka srpske srednjovekovne crkve i groblja iz 14. veka na novopazarskom lokalitetu Latinska crkva u Postenju otvorilo je bolno pitanje istraživanja i zaštite prebogate, a nepoznate nacionalne baštine u kolevci srpske države.

СРПСКА КОЛЕВКА У МРАКУ НЕБРИГЕ: Разарање цркве код Новог Пазара отворило питање заштите наше баштине

Dostinika kod Sjenice prva prestonica "krštene Srbije", Foto B. Subašić

Ona bi ostala nepoznanica da nije bilo pokojne Dragice Premović Aleksić, arheologa i direktora Muzeja "Ras" u Novom Pazaru, koja je prepešačila više 2.359 kvadratnih kilometara i popisala i objavila 1.500 arheoloških lokaliteta Starog Rasa.

Među njima su i spomenici prednemanjićke Srbiji čiji je najbolje očuvan lokalitet Dragica otkrila u selu Vrsenice kod Sjenice. Istraživanja tvrđave na brdu Klik pokazala su da je reč o ostacima Dostinike, prednemanjićke prestonice "krštene Srbije". Ona je samo delimično istražena, a do danas nije konzervirana ni predstavljena javnosti.

Sistematskih arheoloških istraživanja nije bilo ni u dolini Deževske reke, gde se nalazilo srednjovekovno civilno naselje Deževa i dvorovi Nemanjića, od Nemanje do Uroša Prvog Velikog. Ovaj prostor je 1978. i 1979. prvi put izviđan radi prikupljanja podataka o nalazištima, a do danas je minimalno iskopavano. Uzvišica u zaseoku Miščići je obeležena krstom, jer se tu po narodnom predanju rodio Rastko Nemanjić, budući srpski prosvetitelj i prvi arhiepiskop Sveti Sava. Bilo bi logično da se tu nalazio Nemanjin dvor, ali to ne znamo, jer nije bilo istraživanja. Iskopani su temelji dvorske crkve u kojoj je po predanju Rastko kršten, ali prostor oko nje nije istražen?!

Kako je moguće da institucijama Srbije nije bilo interesantno arheološko istraživanje Starog Rasa u kom je Srbija rođena? Odgovor smo tražili od stručnjaka i naišli na ćutanje, posle objašnjenja: "Ne bih da se zameram". Na anonimnosti je insistirao i jedan od najuglednijih srpskih arheologa, dugogodišnji univerzitetski profesor i član Arheološkog instituta. Nije želeo da mu se navodi ime jer "ne želi sukob sa anacionalnim, a vrlo uticajnim pojedincima" u akademskim krugovima.

- Od Drugog svetskog rata nacionalna arheologija je tabu. Oni koji su se usuđivali da ga naruše, trpeli su posledice. "Srednjovekovci" ćute jer im je živa uspomena na degradaciju i poniženja velikih kakva je preživeo čak i dr Đorđe Janković, doajen srpske nacionalne arheologije. Kao mladog arheologa u SFRJ profesor Vojislav Jovanović me je savetovao: "U Srbiji možeš da istražuješ sve, osim srpske prošlosti. Konkuriši za iskopavanje antike ili praistorije, pa usput zakači i nešto naše". Samo zahvaljujući koleginici Dragici Premović Aleksić mi imamo detaljno popisane lokalitete u Rasu - rekao nam je.

Njeni nalazi stvaraju jasnu sliku oblasti Ras sa gradom Rasom kao "stolnim mestom" i mnoštvom naselja, trgovišta i utvrđenja iz koje su Nemanjići pokrenuli uspon srpske srednjovekovne države. Uprkos poznatom bogatstvu baštine istraživanja na mnogim mestima nisu ni započeta, pa su o njima i dalje najsvežije informacije Kanicovi izveštaji iz 19. veka. Oblast Stare Srbije su prvi radi evidentiranja arheoloških lokaliteta i spomenika kulture tek 1951. obišli arhitekte Đurđe Bošković i Branislav Vulović, a posle njih 15 godina niko nije dolazio. Tek kada je je 1965. osnovan Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu počelo je prvo organizovano i sistematsko rekognosciranje - pregled terena i beleženje podataka o postojećim spomenicima i potencijalnim nalazištima. Tada su u svet otišli prvi podaci o manastiru Sopoćani i njegovom slikarstvu - "renesansi pre renesanse", crkvi svetog Petra i Pavla u Novom Pazaru, koju su utemeljili učenici Svetog apostola Pavla i ostacima monumentalne tvrđave Stari Ras.

Svetska stručna javnost bila je fascinirana i Stari Ras sa Sopoćanima je već 1979. uvršten na listu svetske kulturne baštine pod zaštitom Uneska. Arheološki institut osamdesetih najzad počinje intenzivniji pregled terena, a od devedesetih intenzitet istraživanja se smanjuje. Posle 2000. ona praktično prestaju jer, po svedočenju arheologa, tadašnje državne institucije nisu htele da ih finansiraju.

SKRIVENA I ZABORAVLjENA BAŠTINA

OD 1981. do 1986. obavljena su i iskopavanja na velikom broju lokaliteta na prostoru Starog Rasa sa neverovatnim rezultatima. Samo u Novom Pazaru je iskopavano na 18 lokaliteta, na području Sjenice sondirano je pet utvrđenja, na teritoriji Tutina iskopavanja su obavljena na sedam utvrđenja, dve crkve i tri naselja. A to je samo mali deo baštine - govorila je pre nekoliko godina za "Novosti" Dragica Premović Aleksić.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije

Pratite vesti prema vašim interesovanjima

Novosti Google News

Komentari (4)

EVO KAKO DO KARATA ZA VEČITI DERBI: Crvena zvezda poslala obeveštenje pred meč sa Partizanom