DOLINA SMRTI ZA SRPSKE MUČENIKE: Srpska vojnička groblja svedoci slave, žrtve i herojstva (5)

NEOPISIVA surovost Austrougarske početkom i tokom Velikog rata prema zarobljenim srpskim vojnicima pamtiće se dok god ima belega na njihovim grobovima. Dok se o strašnim sudbinama bude pričalo i pokazivalo na stratištima hiljada stradalih za otadžbinu i slobodu.

Foto Luka Nikolić i RZZSPK

U slovačkom Nađmeđeru (Velikom Međeru) upravo su belezi našeg dugog zaborava, ali, i konačno osvežene i osnažene kulture sećanja. Pre tri godine, a posle više od veka, dostojno je obeleženo mesto stradanja više od šest hiljada Srba u ovom logoru. Ovaj grad na prostranom Žitnom ostrvu, dunavskoj adi, najvećoj u Evropi, bio je najveći logor za Srbe u ovom delu Starog kontinenta. U njemu je od septembra 1914. godine, kada je osnovan po nalogu Bečkog dvora, do oktobra 1918. bila utamničena oko 21.000 Srba. I nisu samo srpski vojnici zarobljeni u borbama početkom rata braneći svoje domove od okupatora bili zatočenici. Čitave porodice su privođene u Međer, kao odmazda za otpor i borbu u nametnutom ratu.

- U Mačvi su masovno vešali, u Nađmeđeru su do smrti iznurivali radom i glađu - napominje istoričar Rajko Glišić. - Prelepi međerski pejzaž, tako je postao dolina smrti za srpske mučenike. Hiljade njih, najmanje trećina, skončalo je na najstrašniji način. Umoreni su glađu, radeći najteže poslove.

Odgonetanju sudbine stradalih i sećanju na njih i njihove grobove i belege, značajan doprinos tokom proteklih godina dao je i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.

Stručni saradnik ove uvažene srpske institucije dr Nenad Lajbenšperger, jedan od posvećenika u istraživanju srpskih vojničkih grobalja, otvorio je pred "Novostima" deo svog rada o Nađmeđeru.

- Srpski zarobljenici preminuli u ovom logoru najpre su bili sahranjivani na nekoliko mesta, u blizini, ali je ubrzo formirano posebno zarobnjeničko groblje na periferiji - priča dr Lajbenšperger.

- Umrli su prevoženi kolima, uskom prugom, izgrađenom samo za te potrebe. Podaci o ukupnom broju sahranjenih se razlikuju. Isidor Đuković je u svojim istraživanjima došao do podatka da na groblju, u pojedinačnim i masovnim grobnicama počiva 5.882 logoraša: 5.464 Srba i 451 Crnogorac. U spiskovima nastalim tokom i posle Prvog rata navodi se da je na groblju Nađmeđer sahranjeno 5.153 Srba i 311 Crnogoraca i to se danas, najčešće prihvata kao zvaničan podatak. Ipak, kasnija istraživanja pokazala su da svi sahranjeni nisu i evidentirani, pa se pretpostavlja da je u Nađmeđeru sahranjeno oko 7.000 stradalih.

Foto: Фото Лука Николић и РЗЗСПК

POGLEDAJ GALERIJU

Groblje je bilo isparcelisano, a grobna mesta obeležena krstačama na kojima je bila postavljena metalna oznaka sa brojem groba i podatkom koliko je ljudi u toj grobnici. Na jednom delu podignuta su i posebna kamena obeležja, različitih oblika i dimenzija. Deo obeležja su pravili sami zatvorenici pokazujući i tako pijetet za umrle sunarodnike.

Posle rata belege su postavljale porodice. Donosile sadnice tuja, žalosnih vrba, žbunja sitnogorice i cveće za aleje. Groblje je imalo čuvara i dobro je održavano, čak je postojala i namera da se celo ekshumira, podigne kosturnica, ali se to nije dogodilo.

- Od početka Drugog rata pa nekoliko decenija posle, groblje u Nađmeđeru počelo je da propada - kazuje nam sagovornik.

- Nestali su svi drveni krstovi, korov je obuzimao humke, a došlo je i do devastacije samog prostora groblja. Na jednom delu podignuta je plinska stanica. Kapela je ostala bez vrata i deo groblja postao javna površina.

Zajedničkim naporom naše ambasade u Bratislavi i gradske uprave Nađmeđer, deceniju posle, groblje je koliko-toliko uređeno. Njime dominira kapela podignuta između dva rata. Na njenom istočnom zidu naslikana je, u jakom koloritu, predstava Hristovog raspeća, rad Bojana Radovanovića. Na podu su ostaci više nadgrobnika koji služe kao postolje za sveće i vence.

Dr Nenad Lajbenšperger prikupio obimnu građu, Foto Luka Nikolić i RZZSPK

Odavde, od kapele vodi staza do postamenta trapezoidnog oblika sa mermernim latinskim krstom na vrhu (!) i natpisom "Srpskim mučenicima 1914-1914". Iste 2003. godine i prve obnove groblja u Nađmeđeru, postavljena je još jedna ploča. Na slovačkom i srpskom potomci žrtava podsećaju na svoje stradale pretke:

- Na ovom mestu počiva 5.153 srpskih mučenika i vojnika koji su život izgubili u zatočeništvu u logoru Veliki Međer.

Ispod godina robijanja i stradanja naglašeno je "Večna slava!" i potpis "Srpski narod".

Na kapiji groblja s leve i desne strane, na dve ogromne crne mermerne ploče, zlatnim slovima su urezana imena stradalih koje povezuje veliki pravoslavni krst. Isto tako uklesan i zlatnom bojom obojen.

Među četiri najveća groblja

IZMEĐU dva svetska rata u Međeru je podignut spomenik žrtvama ovog zatočeništva. Istoričari i Arhiv Vojvodine ostavili su dokumentaciju u svojim istraživačkim radovima i publikacijama za pokolenja. Ovaj memorijalni kompleks,svrstava se među četiri najveća srpska vojnička groblja koja se nalaze izvan Srbije: Jindrihovice, Zejtinlik, Mauthauzen pa Međer.

Poligon za pse i skrnavljenje

Devedesetih godina u kojima je srpski narod žigosan sa svih strana, i groblja junaka iz Velikog rata kojima se divio ceo svet i pred njima skidao kapu, podelila su sudbinu njihovog potomstva. Tako je deo groblja u Nađmeđeru, 1993. iznajmljen ovdašnjem kinološkom društvu, kao prostor za obučavanje pasa. Prilikom "sređivanja" dela groblja za tu namenu, uklonjen je izvestan broj nadgrobnih spomenika. Vest o neviđenom skrnavljenju uznemirila je srpsku i crnogorsku javnost. Intervenisala je Vlada u Beogradu i taj prostor je sređen i vraćen groblju.

Foto: Novosti

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije