OD DOBROG ROMANA ČITALAC SE DUGO I TEŠKO OPORAVLJA: Godinu dana od odlaska pisca Radovana Belog Markovića

JEDNA od najvećih i najintrigantnijih stvaralačkih tajni savremenika koje je Miloš Jevtić uspeo da odgonetne kroz svoje razgovore, svakako je u knjizi Miloša Jevtića o Radovanu Belom Markoviću, pod naslovom "Otvorena polja Radovana Belog Markovića", našeg velikog pisca-savremenika, a koji, nažalost nije više sa nama.

Foto: A. Stanković

Tim više ova knjiga dobija na dvostrukom značaju: kao knjiga u kojoj je Radovan Beli Marković, odgovarajući opširno na pitanja Miloša Jevtića, razotkrio svoju spisateljsku tajnu, ali i tajnu svoje ličnosti, što svakako sada, nakon piščeve smrti, ona postaje i svojevrsno piščevo autopoetičko zaveštanje.

I moram priznati da sam, čitajući ovu knjigu, a povodom primanja nagrade "Radovan Beli Marković", iz pitanja Miloša Jevtića i odgovora Radovana Belog Markovića, tek saznala SVE o jednoj složenoj umetničkoj ličnosti i sudbini, u tolikoj meri, da sam tek tada (mada sam pisca poznavala, gde smo negovali jedno fino književno prijateljstvo, puno međusobnog uvažavanja) mogla da dokučim tajne njegove stvaralačke radionice, odnosno, tek tada mogla reći da sam upoznala Ličnost - nažalost, onda kada Belog već više nije bilo među nama.

Sve to, dakle, dugujem, ovoj knjizi Miloša Jevtića.

Ono što pleni u ovoj knjizi jeste njen prvi deo, odnosno, autobiografski iskaz Radovana Belog Markovića o ranom detinjstvu i prvoj mladosti, važnim ličnostima iz okruženja, ambijent odrastanja, koji je ispisan istim diskursom kao i sva njegova prozna dela, čime, na ovaj način, dobijamo literarizovan, "očuđen" i njegovom leksikom postvaren svet i najintimniji prostor piščevog zavičaja, u istoj vrednosnoj ravni njegovih literarnih ostvarenja, a kome je Radovan Beli Marković i inače posvetio čitav svoj stvaralački opus. Ali, ovo su sve novi detalji, nove činjenice, nove ličnosti, neko bi rekao - predlošci za nove romane: selo Ćelije, njegovo naseljavanje, sa školom i crkvom, bavljenje stanovnika zemljoradnjom i zanatima, potom i ličnosti, važne za piščevo odrastanje, koje prerastaju ovde iz stvarnih u literarne junake: Živorad kovač, Rujka Sandić švalja, Čedin Ivko moler, Živana Lulina vidarka, ča Dragiša poštar, Grga Zlatoper, najzad, i otac piščev Živorad Drugi, bravar... Sam navodeći da je odrastao uz babu Ljubinku, pisac ispisuje živopisne ličnosti po toj liniji "babinstva", ili po liniji očevog dede Vlastimira, naprednog čoveka, koji je prvi imao radio "Kosmaj" i nije hteo da se upiše u Zadrugu, ili po majci, babe Petrije, zatim daljeg rođaka deda Milisava, sve do lirski oslikanog posleratnog vremena i prvih dečjih senzacija i upamćenja budućeg pisca.

Slavica Garonja

Svojim sveobuhvatnim, i istovremeno razmahnuto-preciznim pitanjima, koja "vuku" na inspirativan odgovor i razgovor, Miloš Jevtić "pušta" da Radovan Beli Marković pred čitaocima rasprostire i važne detalje naredne faze piščevog života: školovanje, prvo u osnovnoj školi u Ćelijama, gde pamti učiteljicu Branku, učitelja Boru (koji je bio i fudbaler) i poslužitelja ča-Mladena Nenadovića. To je doba higijenskih mera i doktora Bankovića i parola, potom prelazak u peti razred u Lajkovac, u koji će u školu ići vozom, sa fascinacijom prema železničarskim uniformama, ali i apotekom i apotekarom Kuznjecovim u centru varoši, i nije slučajno da će ove senzacije iz prvog detinjstva i školovanja postati uskoro gotovo stalni lajt-motivi proznog opusa Radovana Belog Markovića: "lajkovačka pruga", a uz nju otpravnik vozova Georgijević iz istoimenog romana, pa apotekari, doktor Subota, hroničari i pronalazači (u čemu možemo uočiti transpoziciju ličnosti njegovog oca, pronalazača brojnih sprava za domaćinstvo u književne junake) - uglavnom "izumitelje" čiji izumi ("Stojna vetrenjača", "Putnikova ciglana") poput izuma Grka Zorbe neslavno završavaju, ali svedoče i pored uzaludnosti, o neuništivosti čovekove kreativnosti i snovima o prevazilaženju realnosti života.

Kratkotrajno školovanje u Beogradu, važno je za Radovana Belog Markovića, u smislu upoznavanja jednog šireg sveta, sa prvim, odnosno jedinim prijateljima iz sveta umetnosti Milošem Ajvazom (sa kojim odlazi u Jugoslovensko dramsko pozorište i gleda Sterijine "Rodoljupce"), i od koga je "naučio sve što o Beogradu znam", sa ubrzanim povratkom kući, zbog očeve smrti, ali i verovatno, još tad razgraničenim pojmovima velegrad-palanka, opredeljujući se da zauvek živi u ovoj, drugoj sredini.
Ono što je sledeće bitno u ovoj biografiji kroz razgovor pisca sa Milošem Jevtićem jesu njegove lektire. Tu imamo tzv. spoljnu i unutrašnju biografiju. Jer, poput Gorkog, Beli Marković se samostalno obrazovao na svetskim lektirama i domaćim lektirama, sveobuhvatno i intenzivno - kako će se videti u njegovom opusu - koje je iščitavao punih deset godina, radeći na benzinskoj pumpi. On taj period naziva "utvrđivanjem svog Zamka". Upravo ovih deset godina, ključno će formirati našeg budućeg pisca, koji je već tada počeo da objavljuje priče u "Komunistu", da bi se konačno približio književnosti, postavši urednik u valjevskim novinama "Napred" (sa latentnom opasnošću, kako svedoči i u romanima, da ga novinarski diskurs trajno ne odvuče iz čiste jezičke umetnosti), skrasivši se sa suprugom konačno u Lajkovcu.

Od tada počinje "poznata" književna karijera Radovana Belog Markovića kao pisca, čiji važan marker predstavlja prva knjiga, kratki roman "Palikuća i Tereza milosti puna" (u izdanju "Slova ljubve", 1976). Veoma je interesantna priča (kao i svaka priča o prvom objavljenom delu), o objavljivanju ovog prvog romana Belog, a gde je presudnu ulogu da ovaj roman ugleda svetlo dana, imala plemenita ličnost Danila Nikolića i njegova reč / recenzija, koju ovde nećemo prepričavati, a koju će zainteresovani čitaoci pročitati u ovoj knjizi.

Kroz drugi deo razgovora sa Milošem Jevtićem, upoznajemo značajne prijatelje iz okruženja Radovana Belog Markovića, nepoznate široj javnosti, ali i te kako bitne za lokalnu kulturu i njegov lični, književni i profesionalni razvoj (Zoran Joksimović, Stevan Ćirić i drugi) u Valjevu i Lajkovcu. Mora se reći da je to bilo doba onog "humanog socijalizma" kada su se dobijali stanovi, dobri državni poslovi, ali i trajna spoznaja našeg pisca, zaposlenog u Komitetu, da je najbolje biti zatvoren u svom Zamku, i van dnevne politike, koliko god je to moguće.

Miloš Jevtić (desno)/ Foto: Tanjug

Književnu inicijaciju utvrdiće definitivno zaposlenje u svetu knjiga, u lajkovačkoj biblioteci 1986. godine, u kojoj će uskoro postati upravnik i dovesti biblioteku do uzornog nivoa, osnovati Čitalište, i u njoj raditi sve do penzionisanja, ali istovremeno, u ovom periodu napisati i objaviti i sva svoja, najveća dela.
Te smutne godine rata, raspada Jugoslavije i sankcija, Radovan Beli Marković slikovito ilustruje jednim detaljem:

"I danas me protme sećanje na februarsko veče u bibliotečkoj odaji bez grejanja kada je Svetlana Velmar-Janković, 'u rukavicama', listove premetala, čitajući odabrana mesta iz svog romana 'Bezdno', upravo ovenčanog 'Ninovom' nagradom, učinivši da se 'smrznuta' publika u jaknama i zimskim kaputima lagano 'otkravi' i 'duševno prenese' u jedan od salona na dvoru knjaza Mihaila, među 'naređene dame' i 'redengot gospoduv onomašnje Srbije, pod duginim lukom salonskog osmeha kneginje Julije....Nikada to neću zaboraviti!."

Prirodno, najveći deo pitanja Miloša Jevtića u ovoj knjizi posvećen je začecima književnih tema, stavovima i idejama Radovana Belog Markovića. I ovde dobijamo prvorazredne informacije kroz odgovore, odnosno, silazak u samu suštinu tajne stvaralačkog književnog postupka, odnosno, "književne radionice" u delima Radovana Belog Markovića.
Nazivajući humorno svoje radove kao "opričke", Radovan Beli Marković prikazuje uzbudljiv put nastanka nekih od najznačajnijih svojih dela, od kojih ga je Andrićeva nagrada za priče "Setembrini u Kolubari" uvrstila u značajne savremene pisce, a "pravi početak" u književnoj karijeri svakako predstavlja roman "Lajkovačka pruga" (1997), odnosno, čuvena "Kolubarska trilogija" ("Lajkovačka pruga" / "Limunacije u Ćelijama" - nagrada "Meša Selimović" 2000. i "Poslednja ruža Kolubare", 2001), nakon čega je izašao u sam vrh savremene srpske pripovetke i romana...

Najzad,, vrlo je upečatljiv i poučan njegov odgovor o kvalitetu literature:
"Dobra je ona priča koja čitaoca zanosi i prelešćuje, poput pesama koje čitavi naraštaji naizust znaju, dočim se od dobrog romana čitalac dugo i teško oporavlja...."
I dalje: "Da... Pripovedanje je umetnost upotrebe jezičkog gradiva, a maternji jezik čitavog života učimo, ostajući većma nedoučeni...".

Granice Srbije u Vremenu

U trećem delu razgovora, posvećenom "opštijim pitanjima" Radovan Beli Marković odgovara na pitanja Miloša Jevtića: o zanemarivanju kulture i obrazovanja, odnosno umetnosti, o bibliotekama i bibliotekarstvu, gde ima mnogo "uzaludno pismenih", o osiromašenju srpskog jezika, o životu u tzv. provinciji, koju pisac naziva izborom i "samosazdanom kulom", o mogućnostima očuvanja Jugoslavije, o srpskom duhovnom jedinstvu, gde Radovan Beli Marković ima jednu sjajnu misao:
"I ovo valja 'utubiti': granice Srbije nisu u Prostoru, već u Vremenu - dokle seže kulturno pamćenje!" (152).

(Iz teksta izgovorenog na predstavljanju knjige "Otvorena polja RBM" u Osečini.)

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije