ZLATNA ZBIRKA KRALJA MILANA: Šta se sve nalazilo u umetničkoj kolekciji Obrenovića, koja je uglavnom prodata na aukcijama u Beču i Parizu

DOKAZ da priča o značajnoj umetničkoj zbirci koju je prikupljao kralj Milan Obrenović nije samo apokrifna, ponekad se pojavi u ponudi svetskih aukcijskih kuća.

Kralj Milan sa psom, detalj slike nepoznatog stranog autora, oko 1890. Foto Narodni muzej Srbije

Pored legende koja je prati, ova kolekcija, uništena, pokradena, ali najvećim delom rasprodata posle pada dinastije Obrenović, postoji još samo u fragmentima, svedočenjima i memoarima savremenika, poput onih čuvenog francuskog kolekcionara Ambroaza Volara, koji je lično poznavao srpskog monarha.

- Volar je u svojim sećanjima ostavio vredno svedočenje o zbirci kralja Milana, u kojoj su se nalazila dela vodećih francuskih impresionista - otkriva za "Novosti" Dejan Vukelić, doktorand istorije umetnosti, stručni savetnik Matematičkog instituta SANU, pri timu za digitalizaciju kulturne baštine. - Francuski kolekcionar isticao je Milanovo poznavanje, kako ih je zvao "naprednih slikara", ali je tvrdio da je bio eklektik. Odnosno, imao svoj kriterijum u biranju umetničkih dela. Glavni konsultant pri odabiru, ipak, bio mu je grof Isak de Kamondo. Ali, i sam Milan imao je "oštro oko", nasuprot tvrdnjama posle Majskog prevrata, među kojima je bila i ona uglednog Slobodana Jovanovića, da Obrenovići nisu imali ni slikarskog, ni muzičkog smisla. To je u najmanju ruku nekorektno, a opovrgli su to Božidar Nikolajević, osnivač katedre sa istoriju umetnosti Beogradskog univerziteta, kao i slikarka Beta Vukanović, koja je lično imala priliku da na dvoru vidi deo kraljeve kolekcije.

Foto privatna arhiva

Preciznih podataka o obimu same zbirke nažalost nema, a glavni izvori za njeno izučavanje su katalozi sa aukcija na kojima su se prodavala umetnička dela i predmeti primenjene umetnosti sa kraljevskih dvorova Obrenovića.

- U cilju podsticanja dobrotvornih akcija kraljice Natalije, ali i zbog njene potrebe da se oslobodi balasta tragedija iz prošlosti, prva velika aukcija organizovana je u bečkom "Doroteumu" 1905. godine - objašnjava sagovornik, dodajući da je njen katalog digitalizovala Hajldelberška biblioteka, dok je jedan primerak katalogizovan i u našoj Narodnoj biblioteci. - Nije to bila najveća aukcija samo po kvantitetu memorabilija Obrenovića, već i po broju predmeta koji su do tog trenutka ponuđeni ovoj kući još od njenog osnivanja 1707. Na licitaciji su se našle pokretnosti iz čak šesnaest odaja Starog konaka i novog dvora kralja Milana, razvrstane u 1.166 aukcijskih partija.

Foto privatna arhiva

Među predmetima najveće procenjene vrednosti izdvajala su se dela primenjene umetnosti, naglašava Vukelić i dodaje:

- Na vrhu liste izdvajale su se dve flamanske tapiserije iz doba Luja XIII, sa predstavama ratničkog i vladarskog staleža. Njihova raskošna obrada, sa širokim bordurama floralnog dekora, u kojima se prepliću motivi cveća, voća, životinja i kartuša, bila je tipična za dezene s kraja XVI i prve polovine XVII veka. Ekskluzivitet su činila i dela iz ranga diplomatskog dara. Od tekstilnih predmeta, izdvojio se svileni tepih iz sultanove privatne manufakture u Herekeu nadomak Carigrada, darivan kralju Aleksandru Obrenoviću leta 1894. tokom njegove posete prestonici na Bosforu.

Grof od Takova i melik

Foto privatna arhiva

 

U INOSTRANSTVU kralj Milan se predstavljao kao grof od Takova (što mu je pisalo i na vizitkartama), dok je na Bliskoistočnoj turneji pokušao da ostane inkognito, izbegne medijsku pompu.

- To mu nije uspelo - otkriva sagovornik koji je upravo o ovom putovanju, u saradnji sa koleginicom Ivom Paštrnakovom Dejovom iz Slovačke, objavio zajednički rad, a trenutno je aktuelna i izložba koju je priredio sa Snežanom Cvetković iz Muzeja u Smederevu. - Svi su ga zvali "melik Milan", što je na arapskom "kralj Milan", ili "Milan Serbistan". Ukazivali su mu izuzetne počasti. U Siriji mu je priređen svečani banket, a u njegovu čast je izvedena i pozorišna predstava u kući bogatog Jevrejina Šamaje, gde su mu se zahvali na izuzetnom položaju koji su imali Jevreji u Srbiji. Najznačajniji izvor o tome šta se sve dešavalo u Maloj Aziji, od Efesa, Jafe, Libana, Sirije, je njegov ađutant i saputnik Mihailo Rašić. Milan je u Damasku prepoznao ideju luksuza koju je hteo da stvori u srpskom dvoru. 

Dok je od izuzetno vrednog porcelana, u katalogu "Doroteuma" evidentirano 18 partija kojima su obuhvaćeni komadi iz čuvene manufakture u Sevru, a približan broj partija odnosio se na posuđe i ukrasne predmete iz Majsena, prve evropske fabrike porcelana, nastavlja sagovornik:

- U poređenju s delima primenjene umetnosti, na toj aukciji se našao relativno mali broj remek-dela likovne umetnosti. Ponuđeno je 19 slika starih majstora - između ostalih i platno "Poklonjenje pastira", pripisano venecijanskom manirističkom slikaru Palmi Mlađem, kao i četiri ženska portreta koje potpisuje Natale Skjavone. Znatno brojnija bila su dela savremenih umetnika - ukupno 58, pretežno nabavljanih u Beču i Parizu. Među njima su se našla i ostvarenja nemačkog simbolizma "Ofelija" Gabrijela fon Maksa i pastel "Greh" Franca fon Štuka. Ipak, najvišu procenu dostigla je "Italijanka" italijanskog slikara austrijskog porekla Eugena fon Blasa. Posebno mesto zauzimalo je i platno "Oluja kod Amalfija", ulje poznatog ruskog slikara jermenskog porekla Ivana Ajvazovskog, jednog od najvećih majstora marinskih motiva, poznatog po dramatičnim prizorima otvorenog mora. Iz onovremene štampe doznajemo da su gotovo svi vredniji predmeti otišli u inostranstvo. Umetnička dela i luksuznu robu poput srebrnine, orijentalnih ćilima i vaza, pokupovali su mahom kolekcionari iz Engleske i Rumunije, a sitnije stvari bečke porodice. Tako se u posedu izvesnog profesora dr Angeleskua iz Bukurešta našlo više predmeta od srebra, dve vaze sa likovima nemačkog carskog para kupio je gospodin Levković iz Debrecina...

Foto privatna arhiva

U dvorskoj kolekciji nisu bile samo vredne umetnine iz zapadnih zemalja, već i sa Orijenta, tvrdi sagovornik. Nedugo posle abdikacije 1889. godine, Milan Obrenović otisnuo se na četvoromesečnu turneju po Bliskom istoku. Otišao je tom prilikom i na hadžiluk u svetu zemlju.

- Pored tog duhovnog, bogotražiteljskog dela, put je bio posvećen i njegovoj kolekcionarskoj aktivnosti - otkriva Vukelić. - Za orijentalne rukotvorine, interesovao se i ranije, i o njima učio iz kolekcija nasleđenih od kneza Miloša i kneza Mihaila. S druge strane, u 19. veku, mnogi pomodni evropski dvorovi su imali deo koji su nazivali turskim, arapskim, ili persijskim salonom. Jedna takva prostorija na srpskom dvoru nastala je upravo od predmeta koje je Milan otkupio na ovoj turneji. Zvala se arapski salon, i nalazila se u Starom konaku, zdanju koje je bilo jezgro dvorskog života u Srbiji, u kome je živelo četiri vladara iz ove dinastije, a srušeno je posle 1903.

Arapski salon, sa bajkovitim zidnim oblogama koje su predstavljale prava remek-dela takozvane adžami umetnosti dekoracije, karakteristične za prostor Sirije, na aukciji u "Doroteumu" otkupio je grof Jan František Palfi za svoju radnu sobu u jednom od svoj šest zamkova - Bojnik. Danas je, otkriva sagovornik, u vlasništvu Slovačkog narodnog muzaja.

Od Đorđa Krstića do Bukovca

Foto Narodni muzej Srbije

 

POTPORU Milana i Natalije Obrenović uživali su i minhenski vaspitanici - slikar Đorđe Krstić i prvi akademski školovani srpski vajar Petar Ubavkić. Ubavkić se proslavio po skulpturi "Ciganka" iz 1885. godine koju je od njega otkupio dvor, a danas se čuva u Narodnom muzeju Srbije. U godini proglašenja Srbije za kraljevinu, na poziv srpskog dvora došao je Vlaho Bukovac kako bi potretisao kraljicu Nataliju. Rezultat je impresivan kraljičin portret koji je takođe sačuvan i deo je stalne postavke Narodnog muzeja Srbije - objašnjava sagovornik. 

Nakon što je bio primoran da napusti srpski presto, prvi naš novovekovni kralj (doduše, nije bio krunisan), čiju ulogu poslednjih godina istorijska nauka prevrednuje i daje joj novi značaj, uglavnom je boravio u Beču i Parizu, gde je i pre toga često i rado odlazio i kao dečak se školovao u liceju Luj le Gran.

- Još iz 1874. datira portret Milana Obrenovića, tada kneza, rađen u ateljeu čuvenog pariskog fotografa i karikaturiste Feliksa Nadara, pred čijim je objektivom pozirao godinu dana ranije - priča Vukelić. - Nadarov studio na Bulevaru Kapisin 35 značajan je kao odredište prve nezavisne izložbe francuskih impresionista te iste 1874. godine, ali i kao mesto na kojem su "odbačeni" slikari stekli jednog od svojih najvećih poklonika u ličnosti srpskog monarha.

Dok je aukcija u bečkom "Doroteumu" mogla da pruži uvid u obim dela primenjene umetnosti, dotle je, prema mišljenju Vukelića, aukcija u pariskoj kući "Hotel Druo" 1906. predstavljala ključni nagoveštaj šireg opusa impresionista kojim je raspolagao Milan Obrenović:

- Među ponuđenim partijama nalazimo dela najvećih predstavnika ovog stila - Eduara Manea, Pola Sezana, Edgara Degaa, Pola Gogena, Kloda Monea, Ogista Renoara, Alfreda Sisleja, kao i Suzan Valadon. Pouzdano znamo da je kralj Milan kupovao i dela Anrija Tuluz-Lotreka, koji nije bio samo slikar i boem već i potomak ugledne grofovske porodice iz Tuluza. U jednom pismu upućenom svojoj babi, prodatom pre nekoliko godina na aukciji, Lotrek, između ostalog, navodi da je prodao dve slike Milanu od Srbije, dodajući da bi na svojim vizitkartama mogao da istakne titulu "slikara sofijskog dvora", što bi bilo utoliko paradoksalnije jer je Milan u međuvremenu abdicirao. Zanimljivo je da je Lotrek u ovoj opasci očigledno pobrkao sofijski i beogradski dvor.

Svi Obrenovići bili su kolekcionari - knez Miloš je sakupljao minerale, knez Mihailo krstove, a u njegovoj zaostavštini posle ubistva zatekla se i zbirka nakita, pa je ta strast prešla i na kralja Milana. Istovremeno, naglašava sagovornik, on je bio svestan značaja umetničke patronaže:

- Čuveno delo Paje Jovanovića "Takovski ustanak" poručio je upravo kralj Milan Obrenović, iako je na ovom delu radio tokom 1893-1894. godine, u vreme vladavine kralja Aleksandra Obrenovića. Kralj Milan i kraljica Natalija naručivali su dela i od Marka Murata, kao i umetničkog para Bete i Riste Vukanovića.

Prema raspoloživim podacima, tvrdi Vukelić, u dvorskoj galeriji slika Uroš Predić je bio zastupljen sa nekoliko dela:

- To su slike sa dečjom tematikom "Biće belaja" i "Mali bibliofil", koje su bile izložene 1889. na Svetskoj izložbi u Parizu, kao i reprezentativan, relativno skoro otkriven, portret kraljice Natalije iz 1890, koji je dospeo u žižu javnosti nakon što je predstavljen u konzulatu Srbije u Torontu. Prema navodima samog slikara, ovim delima gubi se trag posle Majskog prevrata 1903. Posebnu pažnju zaslužuje Stevan Steva Todorović, nezvanični dvorski slikar. U bogatom opusu profanog slikarstva ovog bečkog i minhenskog đaka značajno mesto zauzimaju portreti članova dinastije Obrenović, što se može zaključiti na osnovu kataloga dela koji je umetnik priložio u trima verzijama svoje autobiografije - zakljujuje Dejan Vukelić, koji je uveren da je Milanova kolekcija, da je kojim slučajem ostala cela i u zemlji, danas svedočila o vrhunskoj kulturi i poznavanju umetnosti.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije