JUNAKINJE OTPORA OTRGLI OD ZABORAVA: Potresne priče o stradanju žena u Drugom svetskom ratu otkrivene u izložbi u Jugoslovenskoj kinoteci

BILE su žene - majke, sestre, bolničarke, kurirke, borci. Njihova hrabrost, patnja i žrtva, decenijama su nepravedno izostavljane izudžbenika, a njihova herojska dela često bivala svedena na fusnote.

Dragana Matović

Izložba "Ratne heroine" Biljane Marcojević otvorena u Jugoslovenskoj kinoteci pokušaj je da se ta greška ispravi - da se junakinje otpora, stradanja i borbe u Drugom svetskom ratu vrate u naše kolektivno sećanje.

Kroz arhivsku građu, lične priče, predmete, pisma, fotografije i dokumente, postavka osvetljava žensku hrabrost, požrtvovanost i doprinos narodnooslobodilaškoj borbi. Među predstavljenim heroinama su: Milica Tepić, poznata kao Majka Knežpoljka, Hilda Dajč, Diana Budisavljević, Vida Jocić, Mira Cikota, Lepa Radić, Olga Petrov, Drinka Pavlović, Jelena Ćetković, Radmila Božić, Stana Arnaut...

- Donedavno je o ženama u ratu i istoriji, koju su dobrano zadužile, pisano retko, malo i selektivno. Posebno je vojna istorija ostala za žene relativno nedokučiva jer su istu mahom pisali muškarci - istakla je autorka izložbe Biljana Marcojević, kustos u Muzeju žrtava genocida. - U vremenima koja su nastupila posle oslobođenja u fokusu su bili heroji. Heroine ratnih, ali i predratnih i poratnih vremena, gotovo po pravilu ostajale su na marginama.

Na izložbi nisu samo predstavljene žene koje su nosile oružje i učestvovale u borbama. Među njima su majke koje su ostajale kod kuće, podizale decu, čuvale ognjište. Heroine koje su izdržale najteža mučenja, ili su ponosno koračale ka gubilištima.

Dragana Matović

- Žene koje su učestvovale u borbi često su zarobljavane i odvođene u logore u kojima su bile izložene patnjama kojih su muškarci, zbog rodnih razlika, bivali "pošteđeni" - ističe Marcojević. - Preživeli logoraši su svedočili o najbestijalnijim porođajima, a potom i ubijanju novorođenčadi naočigled porodilja. U Prebilovcima su ustaše ženu Bogdana Medana, Milevu Medan zatekli dok se porađala. Bajonetom su joj rasekli trbuh i izvukli dete koje su usmrtili, umotali u parče tkanine i vratili u rasporeni stomak.

Među potresnim svedočanstvima o patnjama koje su preživljavale majke govori i svedočenje Danice Praštalo: "U Sisku su nas rastavili od roditelja. Najgore je bilo kada mlada žena, koja ima samo jedno dete, plače, ne da dete, otima ga. On to dete u rukama seče. To mi je bilo najgore, najteže gledati... ona drži ono dete, stiska, a on (ustaša, prim. aut.) seče ono dete..."

Na izložbi je prikazana fotografija Žorža Skrigina, ratnog reportera i člana Kazališta narodnog oslobođenja, koja je bila jedan od eksponata postavke u Aušvicu kao svedok stradanja i borbe za opstanak progonjenog srpskog naroda. Slika je nastala 1944. godine, a na njoj su Milica Tepić, Majka Knežpoljka, sa ćerkom Dragicom koju drži za ruku i sinom Brankom, kojeg je uz torbu kićenicu nosila na povijenim plećima. Pored fotografije, o Miličinoj sudbini svedočio je njen sin Branko, čije je kazivanje snimljeno 2008. godine. I ono se može čuti na ovoj izložbi koju je organizovao Muzej žrtava genocida.

Dragana Matović

Jedna od heroina je i Hilda Dajč, koja je, iako nije morala, otišla u logor Sajmište. Hilda je volontirala kao medicinska sestra u Jevrejskoj bolnici na Dorćolu, kada su Nemci zabranili Jevrejima da se leče kod nejevreja. Uprkos protivljenju roditelja, ona se prijavila da ode u logor da pomogne svojim sunarodnicima. Pretpostavlja se da je ubijena u gasnom kamionu zvanom "dušegupka" kojim su svakodnevno, osim nedeljom, odvoženi logoraši do masovnih grobnica u Jajincima. Iza nje su ostala četiri pisma - važna svedočanstva o životu u logoru.

Postavka prikazuje i humanitarku Dianu Budisavljević koja je organizovala akciju spasavanja 12.000 dece iz ustaških logora. Spisak od 5.800 imena spašene srpske dece, čuva se u Muzeju žrtava genocida. Tamo su i imena, adrese i zanimanja ljudi koji su prihvatili i othranjivali decu.

Dragana Matović

- Za neke od preostalih sam uspela dobiti neke podatke, ali mala umiruća stvorenja nisu mogla ništa kazati. Umrla su kao nepoznata, bezimena deca. A svako je imalo majku koja je za njim gorko plakala, imalo je svoj dom, svoju odeću, a sad je trpano golo u masovnu grobnicu. Nošeno devet meseci, u bolu rođeno, s oduševljenjem pozdravljeno, s ljubavlju negovano i odgajano, a onda - Hitler treba radnike, dovedite žene, oduzmite im decu, pustite ih da propadnu. Kakva neizmerna tuga, kakva bol - pisala je Budisavljević posle posete dečjoj bolnici.

Dragana Matović

Poseban segment izložbe posvećen je ženama borcima: Olji Petrov, Miri Cikoti, Drinki Pavlović, vajarki Vidi Jocić, Jeleni Ćetković...

- Prikazane su njihove životne priče, svedočanstva, lični predmeti - kaže nam Milica Karić, stručni saradnik u Muzeju žrtava genocida. - Predstavljene su i žene koje su bile uhvaćene, mučene, ali su preživele.

Najmlađa bolničarka u ambulanti Drugog krajiškog odreda NOVJ, Lepa Radić, kada je uhapšena i odvedena u Bosansku Krupu odbila je da otkrije bilo kakve podatke o svojim drugovima, čak i kada su je izvodili na gubilište. Nekoliko trenutaka pre vešanja, ponuđeno joj je pomilovanje ukoliko otkrije imena saboraca. "Ja nisam izdajnik svog naroda. Oni će se sami otkriti kad budu uništavali zlikovce kao što ste vi!" Zabeleženo je i da je pre nego što su joj natakli omču na vrat uzviknula: "Bori se, narode, za svoju slobodu, ne daj se zlikovcima u ruke! Mene neka ubiju, imaće ko da me osveti!"

- Deo izložbe posvećen je ženama koje su pripadale organizaciji "Crne šamije" - govori Karić. - Ovaj pokret nastao je krajem 1941. godine u Kragujevcu i okolnim selima, kao odgovor na masovna streljanja. Otpor i osveta bili su glavni podstrekaši žena koje su izgubile najmilije. Jedna od organizatorki bila je gimnazijalka Radmila Božić, ćerka sveštenika Andreje Božića. Pripadnice ovog pokreta 1944. godine angažovale su se i u Ženskoj ravnogorskoj organizaciji saniteta. Radmila je zbog toga uhapšena posle rata, 1946. godine i osuđena na dugogodišnju zatvorsku kaznu. Uspela je da pobegne iz požarevačkog zatvora posle godinu dana, posle čega je ubrzo nastradala. I danas se ne zna kako je izgubila život.

Na izložbi su prikazani i lični predmeti ratnih heroina, od nakita do oružja.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije