TISMANA, NAJSTARIJI MANASTIRU U RUMUNIJI, ZADUŽBINA JE SRBINA NIKODIMA HILANDARCA: Ćirilica "podunavskog Svetog Save" iščezava sa fresaka

HILANDARSKI monah Nikodim, rođak kneza Lazara, u žitiju je opisan kao "častan i osvećen muž, silan u knjigama, još silniji u mudrosti i rečima i odgovorima". Istoričari ga opisuju kao prosvetitelja, podvižnika, diplomatu, graditelja manastira u kneževinama Vlaškoj i Moldaviji, pretečama Rumunije, u kojima je utemeljio nacionalne crkve.

foto: B.Subašić

 Među njegovim tamošnjim zadužbinama je i najvažnija Manastir Tismana - najstariji u Rumuniji. Ktitori su mu, uz vlaške vojvode, bili knez Lazar i despot Stefan Lazarević.

Sa srpskim monahom-diplomatom savetovali su se i privilegije mu davali ugarski plemić i vojskovođa srpskog porekla Sibinjanin Janko, koga Mađari zovu Janoš Hunjadi, i njegov sin ugarski kralj Matija Hunjadi Korvin.

foto: B.Subašić

Srbi mogu da se zahvale Nikodimu za njegov diplomatski rad koji je ključno doprineo skidanju anateme Carigradske patrijaršije sa Srpske crkve. Rumuni i Moldavci treba da mu budu zahvalni za stvaranje i organizovanje nacionalne crkve, prosvete i zakonodavstva. Kada se na geografskoj karti sagledaju duga Nikodimova putovanja i zadužbine koje je posejao duž njihovih ruta, jasno je zašto se on naziva i "podunavski Sveti Sava".

Foto: Printskrin

- Put Svetog Nikodima svetla je nit preobraženja u opšte dobro ljudskih nastojanja da prevaziđu granice i podele koje im je prošlost postavila. Isihastički nauk o istinama pravoslavlja koji je Nikodim propovedao, opredeljenost za zajedništvo u veri srpskih i rumunskih velmoža, te volja austrijskih i ugarskih vladara i vojskovođa rimokatoličke veroispovesti da podrže rad Manastira Tisman, a tri veka kasnije omoguće privilegije pravoslavnim Srbima, kao i sugestivna suzdržanost osmanskih zavojevača od mešanja u upravljanje hrišćanskim bogomoljama i zajednicama u đerdapskom Podunavlju, dopuštaju nam da delo isihasta sa Balkana doživljavamo kao iskru saživota u predstojećim evropskim integracijama - zapisao je istoričar Ranko Jakovljević.

foto: B.Subašić

Želeli smo da vidimo šta je danas ostalo od Nikodimovih srednjovekovnih pravoslavnih integracija u Rumuniji, članici integrisane (zapadno) Evropske unije. Krenuli smo kroz Braničevo gde je svetitelj - prosvetitelj utemeljio Manastir Vratnu, putem kroz sela koja je knez Lazar darovao njegovim manastirima Vodica i Tismana u Vlaškoj. Nadomak Kladova gde je Nikodim podigao Manastir Manstiricu, prešli smo Dunav saobraćajnicom na HE "Đerdap" i nastavili putem kraj Nikodimove prve zadužbine na levoj obali, Manastira Vodice i njegovog skita Manastira Topolnice.

Klisurom Černe došli smo do sela Baja de Arama gde se nalazi nekadašnji metoh Hilandara, Manastir Svetih arhangela, zadužbina srpskih rudara sa Karpata i vojvode Konstantina Brankovića (Brankoveanua). Tako smo iz nizijskog okruga Dolž stigli u oblast Gorž, srednjovekovne Gornje Žive, nazvane po gornjem toku reke čije rumunsko ime danas glasi Žiu. Stigli smo do raskrsnice na kome se sa puta ka gradu Targu Žiu (srednjovekovni Trg na Živi) skreće ka Manastiru Tismana, nazvanom po nekadašnjim bujnim šumama tise.

foto: B.Subašić

Međutim, kada je Zapad u 19. veku odlučio da od Vlaške i Moldavije stvori novu državu sa identitetom drugačijim od pravoslavnog koji je utemeljio Nikodim, u modernizaciji i tadašnjim evropskim integracijama je među prvima stradala njegova zadužbina. Rumunske arhitekte kažu da je njihov tadašnji kolega Šlater prvo naružio staru tvrđavu i konake fasadom sa neogotičkom ornamentikom, a zatim 1855. naneo nenadoknadivu štetu rušenjem otvorene priprate odsecanjem trupa crkve i eliminisanjem prostorija i prolaza koji je podržavao unutrašnju pripratu i deo naosa sa obe strane. Pošto je netalentovani slikar uništio donji sloj srednjovekovnih fresaka Šlater je staru fasadu vizantijskog stila pokrio belim malterom i izgradio novi ulaz neprikladan za stari spomenik.

Foto: Printskrin

Skele i građevinski materijal na kapiji ulaznog hodnika kroz najvišu manastirsku kulu nagoveštavale su da je u toku neka obnova. Umesto tri kupole njen hrama sada pokriva šator od cirada razapetih preko skela. Kada ih vetar pomeri ukazuje se originalni srednjovekovni izgled građevine od opeke, koja je značajno oštećena skidanjem Šlaterovog maltera.

Ispred njegove spoljne priprate koja je uništila eleganciju vitke crkve okačen je veliki mesingani dvoglavi romejski carski orao. Taj netradicionalni ukras je u skladu sa istorijskim revizionizmom i fantazijama. Rumunski nadri-istoričari uveravaju Rumune da su oni istovremeno i Rimljani i Dačani, iako su ovi bili smrtni neprijatelji, a istovremeno i Tračani, Goti i svi ostali "narodi najstariji". U istom duhu, u na Šlaterovoj priprati nema nijednog natpisa na tradicionalnoj vlaškoj i moldavskoj pravoslavnoj ćirilici, već na "autentičnoj" rumunskoj latinici koja je uvedena u upotrebu u drugoj polovini 19. veka.

foto: B.Subašić

Čak je i ime Svetog Nikodima na njegovom grobu i ikoni ispisano latinicom, iako je on svoj život posvetio borbi protiv latinizacije! Na svim freskama natpisi su latinični, uključujući onu koja prikazuje niz ktitora, vlaških i moldavskih vojvoda, predvođenih Radu Negruom i Basarabima koji su srpsku ćirilicu i jezik uveli u službenu upotrebu na svojim dvorovima.

foto: B.Subašić

O njihovim stavovima prema "latiničarima" pisao je rumunski istoričar Damaskin Mioč, koji navodi da je utemeljivač ungarovlaške kneževine Voda (vojvoda) Vladislav Vlajko bio fasciniran hilandarcem Nikodimom koga je upoznao između 1365. i 1367. dok se u oblasti Vidina suprotstavljao pokatoličavanju koje su sprovodili ugarski osvajači.

foto: B.Subašić

foto: B.Subašić

- Uočiv hrabrost srpskog kaluđera, impresioniran njegovom kulturom i organizatorskim sposobnostima, Vladislav poziva Nikodima u Vlašku, gde je katolička partija, pod vođstvom same kneginje Klare, vršila jak pritisak za sprovođenje katoličanstva - piše Mioč.

Foto: Printskrin

Nedaleko od polatiničenih ktitora, otkrili smo i živopis Transilvanskog mitropolita Save Drugog Brankovića, prosvetitelja iz druge polovine 17. veka. On je u svom sedištu u Erdeljskom Beogradu, današnjoj Albi Juliji, branio pravoslavlje od agresivnog katolicizma i kalvinizma, kodifikovao moderni rumunski jezik, štampao knjige na srpskoj i rumunskoj ćirilici.

foto: B.Subašić

Zbog toga je doskoro nosio titulu "ispovednika Rumunije". Da li će je nositi i ubuduće izgleda da zavisi od EU agende. Ipak, najveće razočarenje izaziva poređenje fotografija živopisa Tismane u priprati i naosu iz vremena pre ulaska Rumunije u EU i današnjih fresaka. EU su u međuvremenu poništile one Nikodimove panpravoslavne integracije: izvorni ćirilični natpisi magično su iščileli sa fresaka ili su se preobrazili u latinicu.

foto: B.Subašić

Gotsko "ulepšavanje"

RESTAURATORSKI radovi koji su započeti na Manastiru Tismana u epohi komunizma 1954. potrajali su celu deceniju pokušavajući da isprave panoevropsko gotičko "ulepšavanje" pravoslavnog manastira u 19. veku. Tokom čišćenja sloja tadašnjih loših živopisa otkrivene su sjajne, ali teško oštećene freske srednjovekovnog zografa Dobromira iz Trgovišta u priprati, kao i stotine ikona iz 18. veka koje su bile bačene na gomilu "evropskog" doterivanja vek kasnije.

foto: B.Subašić

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije