Koreni jugo-drame

Moj drugi zaključak:
Život u našoj višenacionalnoj državi je politički mučan, siromašan, neslobodan, prožet neravnopravnostima i poniženjima, eksploatacijama, svakojakim diskriminacijama i frustracijama, nacionalnim i socijalnim beznađem. Ima li takav život alternativu na ovom zemaljskom prostoru, ili su ljudi i narodi na takav život osuđeni svojom prošlošću i evropskom konstelacijom? To pitanje odavno nije u kompetenciji jedne političke partije i njene ideologije, a još manje koalicije politokratskih, nacionalnih oligarhija.
Jugoslavija je politička tvorevina i jedne protivrečne i sadržajno nekonzistentne ideologije, nazvane jugoslovenstvo.
Nije mi poznato da je u poslednja dva veka na balkanskim prostorima ijedna ideja opštijeg značaja, ijedna politička koncepcija, imala tolike raspone u ciljevima i tumačenjima, tolike kvalitativne transformacije i preformulacije, kakve je imalo jugoslovenstvo. Prema ciljevima protagonista, uslovima i odnosima spolja i unutar južnoslovenskih naroda, jugoslovenstvo je shvatano romantičarski, utilitarno, makijavelistički, dakle, tako različito je i primenjivano, sve do njegovog praktičnog izumiranja u poslednjim decenijama. Od ilirskog do partizanskog jugoslovenstva, od trijalističkog do mladobosanskog, od integralističkog do jugoslovenstva kao **pluralizma**, od srpskog do slovenačkog jugoslovenstva - ta ujedinjujuća ideologija jugoslovenskih naroda imala je antagonističke raspone, menjala je sadržaje i ciljeve, da bi u našim danima za neke jugoslovenske narode postala ideologija razjedinjenja i agresije na vlastiti identitet i suverenitet. Do ovog značenja i ovakvog obesmišljavanja jugoslovenstva u našoj savremenosti dovela je i nacionalna politika KPJ, odnosno Saveza komunista Jugoslavije.

TREĆI ZAKLJUČAK
Jugoslavija je višenacionalna država bez jedinstvene, dobrovoljno prihvaćene, istorijski vitalne i trajne idejne kohezione osnove. Ideologija Saveza komunista Jugoslavije odavno ne čini idejnu koheziju Jugoslavije. Naprotiv. Uostalom, ni u jednoj višenacionalnoj državi, u kojoj je komunistička partija na vlasti, njena ideologija i praksa nisu integrativni činioci ni u međunacionalnim ni u društvenim odnosima. Strah od spoljnih neprijatelja, strah od gubljenja nacionalnog identiteta i suvereniteta, ne samo da više nije idejna i psihološka motivacija i osnova za moguć i demokratski i harmoničan život u jugoslovenskoj višenacionalnoj zajednici, nego je taj strah uslov jednog iznuđenog, negativnog patriotizma. A savremeni politički tokovi, integracioni procesi u Evropi i u svetu, sve realniji izgledi za trajni mir u Evropi, čine strah za nacionalni opstanak i nacionalnu slobodu sve slabijim, danas i manipulacijskim činiocem **jugoslovenskog zajedništva**.
Može li da nastane i kako da se afirmiše za sve nacije prihvatljiv, novi, idejni integrativni činilac Jugoslavije, koji ne podrazumeva samo istorijsku i egzistencijalnu prinudu i nužnost državne zajednice i ne sadrži samo deklarativni i anahroni politički program Saveza komunista, nego i viši, savremeniji i kompleksniji socijalni, duhovni i civilizacijski sadržaj i cilj - pitanje je čijim se odgovorom, možda, odlučuje mogućnost obnove i opstanka Jugoslavije. (8. novembar 1988)

PREKO RATNOG ROVA
Pokušaću da naznačim samo neke uzroke i činioce koji su, po mom saznanju, učinili Jugoslaviju balkanskim i evropskim bolesnikom s neizvesnom budućnošću.
Suštinski, istorijski uzroci jugoslovenske drame nalaze se, po mom mišljenju, u nejedinstvenim motivima i nepovoljnim uslovima ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničku državu na kraju Prvog svetskog rata. To ujedinjenje, zasnovano i na zabludi i na svesnoj obmani sebe i sveta o etničkom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, rezultat je pobedonosne oslobodilačke borbe srpskog naroda na strani saveznika. Ujedinjenje je bilo mogućno samo na porazu i rušenju austrougarske carevine, među čijim su podanicima bili Hrvati i Slovenci, kojima je ujedinjenje s ratnom pobednicom - Srbijom, bilo imperativ nacionalnog opstanka i integriteta, a Srbima nacionalni interes - nestanak najvećeg neprijatelja Austrougarske. To ujedinjenje, ostvareno preko ratnog rova, nije kod Srba, Hrvata i Slovenaca bilo istim ciljevima motivisano, ni ravnopravnim ulozima ostvareno. Ostvareno u najnesrećnijim okolnostima, posle užasnog bratoubilačkog (i verskog) rata vođenog na balkanskom bojištu od 1914. do 1918. godine, rata u kojem su Hrvati, Slovenci, bosanski Muslimani i drugi Sloveni iz Austrougarske pod habzburškom zastavom i prinudno ratovali protiv Srbije, to ujedinjenje je bilo ujedinjenje ratnih pobednika i poraženih, oslobodilaca i oslobođenih.
A u istoriji, oslobodioci nikad nisu bili samo oslobodioci, niti su oslobođeni ikad pravdom, istinom i lojalnošću uzvratili svojim oslobodiocima. Ta, rekao bih, negativna antropološka odrednica ujedinjenja južnoslovenskih naroda u zajedničku državu imaće ogroman politički, moralni i psihološki uticaj na celokupan život nove države. Nije manje značajna ni istina da su Srbi, Hrvati i Slovenci, iako etnički vrlo bliski i izmešani narodi, naročito Srbi i Hrvati, koji govore jednim jezikom - narodi sa suprotstavljenim religijama i suprotstavljenim nacionalnim ideologijama. Dok su Srbi u stvaranju Jugoslavije videli ostvarenje svog nacionalnog cilja - život čitave srpske dijaspore u jednoj državi, Hrvati i Slovenci su u Jugoslaviji, pre svega, videli mogućnost spasavanja svojih etničkih teritorija, prebegavanja od poraženih među pobednike, političku pretpostavku za potvrđivanje svoje samobitnosti, uslov za stvaranje samostalnih nacionalnih država evolutivnim putem.

NIKO NIJE ZADOVOLJAN
Na takvim heterogenim nacionalnim ciljevima, a sa srpskom monarhijom i centralistički organizovana, Jugoslavija nije mogla biti homogena i stabilna država. Zato će već od samog državnog konstituisanja početi da je potresaju najuporniji hrvatski separatizam, slovenačko autonomaštvo i nezadovoljstva drugih nacionalnosti, kojima će se, bezuspešno, zabludno i nedemokratski suprotstavljati srpsko državoborstvo i jugoslovenstvo. U državi s takvim nacionalnim antagonizmima, ekonomski i duhovno nejedinstvenoj, da bi se obezbedila nekakva unutrašnja stabilnost i suzbile unutrašnje destrukcije, pristupilo se redukciji demokratije, nasleđene od predratne Srbije, redukciji koja se završila vojnom diktaturom 1929. godine na integralističkoj koncepciji kralja Aleksandra.
Kraljevinom Jugoslavijom niko nije bio zadovoljan: ne samo Hrvati i Slovenci, koji su se oslobodili vekovne potčinjenosti u Austrougarskoj i stekli osnovne uslove za svoj nacionalni razvoj, nego ni Srbi, koji su za stvaranje zajedničke države žrtvovali u ratu trećinu svog stanovništva, i na toj osnovi i na svom većinstvu imali političku prevlast. U stvari, mir između Prvog i Drugog svetskog rata bio je u velikoj meri unutrašnji i spoljni rat protiv Jugoslavije. Neusklađeni međunacionalni interesi mučili su i iscrpljivali mladu državu, a nije bilo političke snage sposobne da ih demokratski uskladi u okviru postojećeg državnog poretka. Hrvatski separatizam, zasnovan na snažnim težnjama da se zasnuje sopstvena nacionalna država Hrvata, politički se oslanjao na sva antijugoslovenska i antisrpska raspoloženja, unutrašnja i spoljna, da bi, posle ratnog sloma Jugoslavije, najekstremnije fašističko krilo hrvatskog nacionalnog pokreta - ustaše - osnovale Nezavisnu državu Hrvatsku, na čijoj teritoriji su izvršili nad Srbima genocid koji je po razmerama i surovosti prevazišao nacističke genocide, čije morbidne i psihološke posledice traju i trajaće dugo i sve dotle dok se hrvatska nacionalna svest, politika i kultura, ne odrede prema ustaškim zločincima, bar onako kako se savremena Nemačka određuje prema nacizmu i njegovim zločincima. (8. novembar 1988)

OPET NA RASKRŠĆU
Zbivanja u kojima smo i pred kojima smo, po mom uverenju, označavaju slom postojećeg poretka i krah brionske Jugoslavije. U ovom stoleću, mi smo treći put na sudbonosnom i istorijskom raskršću. O putu kojim ćemo krenuti, s kojim ciljem i sredstvima, ako ih imamo, treba slobodno da odlučuje pluralistički istorijski razum, a ne partijski forum.
A ja mogućnost opstanka Jugoslavije i opravdanost njenog postojanja vidim u radikalnom preobražaju njene celokupne državne, političke i ekonomske strukture.
Taj preobražaj može da se zasniva na:
- ukidanju političkog monopola Saveza komunista i zasnivanju društva političkog pluralizma i integralne demokratije - političke, ekonomske, duhovne;
- ravnopravnosti društvene, državne, zadružne, privatne i mešovite svojine, s ciljem da se stvore objektivni društveni uslovi u kojima će biti omogućene najviše razvojne mogućnosti;
- uvažavanju i daljem razvijanju autohtonih vrednosti, nacionalnih osobenosti i pozitivnih tradicija svih nacija, socijalističkih sadržaja narodnooslobodilačke revolucije i njenih životnih ostvarenja, a sve te vrednosti, tradicije i sadržaje treba stvaralački usaglašavati s vrednostima, tekovinama i smerovima moderne civilizacije i evropske integracije.
Preobražajem Jugoslavije u tom smeru, preobražajem koji bi se ostvarivao demokratskim i racionalnim sredstvima, preobražajem omogućenim i pomaganim od Evrope i razvijenih zemalja, Jugoslavija bi mogla da postoji kao demokratska, civilizovana i harmonična zajednica naroda, kao slobodno i otvoreno društvo. A ako ne može da bude takva državna zajednica i takvo društvo, ako u tom smeru ne možemo da usaglasimo nacionalne interese, ako svi nismo spremni na takve napore, Jugoslavija nema istorijskih i ljudskih razloga ni da postoji.
(Izlaganje na Istorijskom forumu **Književnih novina** 8. novembra 1988)
(Nastavlja se)