Knez deli stipendije

SRPSKI narod, trajući vekovima, iznedrio je mnoge ktitore, podvižnike i dobrotvore - plemenite, nesebične ljude, koji su promišljali budućnost svog roda. Zadužbine (reč potiče od srpskog izraza “zadušje”) i zadužbinarstvo, pojavili su se u vreme nastajanja srpske državnosti, pod županom Stefanom Nemanjom. Tokom loze Nemanjića, zadužbinarstvo je doseglo najviši domet, a potom sasvim nestalo, usled pada srpske srednjovekovne države pred najezdom Maloazijaca. Srednjovekovni zadužbinari gradili su pokolenju manastire zarad molitve, ohrabrenja i duhovnog uzdizanja. Usledio je petovekovni mrak neslobode pod Turcima, ali iskra dobročinstva u srpskom narodu nije zgasnula.
Zbivanja u Novom veku omogućila su srpskim podvižnicima da nesebično pomognu obnovi kulture svog naroda. Udovoljavajući Božjoj zapovesti da “onaj koji ima podari i onom koji je potrebit”, srpski dobrotvori gradili su za sebe i svoj rod, činili dobro sebi i svom narodu.
Srbiji, koja ovih dana obeležava dva veka od kada je zbacila turski jaram i Beogradu, čiji oci ovih dana slave šest vekova prestoničkog statusa, srpsko zadužbinarstvo u bliskoj prošlosti dalo je veoma mnogo. Zidanje zadužbina, privilegija srednjovekovnih kraljeva, knezova i boljara, u novijem vremenu postala je cilj običnih ljudi, koji su uspeh u životu želeli da krunišu ostavštinom svome narodu. Novovekovni srpski zadužbinari, najviše su darivali Beogradu. Osećali su da je vreme Osmanlija zanavek prošlo, da srpsku prestonicu valja podizati, ugledajući se na evropske metropole tog vremena.
USPEH dva srpska ustanka, početkom 19. veka i obnova srspke državnosti, između ostalog, omogućila je prelazak kapitala u ruke pojedinaca. Oživelo je neugaslo i u srpskom narodu duboko ukorenjeno zadužbinarstvo. Još je knez Miloš Obrenović, nameran da unapredi znanje naroda, određivao “stipendije” talentovanim mladim ljudima, na primer, Maksimu Nikoliću Miškoviću ili Joakimu Vujiću.
Knez Aleksandar, sin velikog vožda, prvi je deo svoje imovine priložio za opšte dobro, stvarajući fond za obrazovanje mladih ljudi. Iz tog vremena, u Arhivu Srbije sačuvana su dokumenta o zadužbini i fondovima Tome Vučića Perišića, a u univerzitetskoj arhivi, podaci o fondu kraljice Natalije Obrenović.
U 19. veku, pojedini Srbi sticali su ogromno bogatstvo, ali, dobrim delom koristili novac za unapređenje narodne privrede, podizanje bolnica, a najčešće za opšte prosvećivanje, kao što je to učinio kapetan Miša Anastasijević. U kasnijim godinama devetnaestog i početkom dvadesetog veka, najviše dobrotvora opredeljivalo se za darovanje Srpskoj akademiji nauka i umetnosti i Univerzitetu u Beogradu.
SRPSKA pravoslavna crkva, težište srpske sabornosti, vekovni je svedok, često i baštinik zaveštanja znamenitih dobrotvora. Crkva, u duhovnom bdenju nad celokupnim Srpstvom, i te kako uvažava, podržava i vrednuje podvižništvo u svom narodu. O srpskim dobrotvorima iz raznih epoha, svedoče crkve i manastiri širom zemlje.
Arhiv Srbije u kojem su svedočanstva o 490 fondova, ili arhiv SANU sa 64 dokaza o zaveštanjima, kao i podužim spiskom darodavaca, dokaz su zadužbinarstva u modernoj Srbiji. Imena vladara i vlastelina, ktitora iz srednjeg veka, ali i Save Tekelije, Ilije Milosavljevića Kolarca, kapetana Miše Anastasijevića, Luke Ćelovića i mnoštvo drugih dobrotvora iz novijeg vremena, utisnuta su u vekovnik srpskog zadužbinarstva.

NAMENA

STICAJ istorijskih okolnosti, učinio je da zadužbinarstvo zgasne nakon Drugog svetskog rata, kad je uspostavljena višedecenijska vladavina komunističke ideologije. Fondove nekadašnjih zadužbinara obesmislile su upravo te istorijske promene. Za razliku od srednjovekovnih zadužbina, koje su zadržale osnovnu namenu, građevine ostavljene otečenstvu u novije vreme, često su neprimereno upotrebljavane.
Tek poslednjih decenija prošlog veka, oslabile su ideološke prepreke, a demokratizacija društva stvorila je klimu u kojoj bi srpsko zadužbinarstvo, moglo da bude obnovljeno.
(Nastavlja se)