Crveno slovo nauke

DR JOVAN Subotić, rođen 30. januara 1817, bio je jedan od značajnijih srpskih političara u Hrvatskoj. Sem bavljenja politikom, bio je i priznati književnik. Posebnu popularnost postigle su njegove pozorišne drame, prihvaćene ne samo od srpskih, već i od hrvatskih pozorišnih trupa. Posle završene gimnazije u Sremskim Karlovcima i Segedinu, studije je nastavio u Pešti, gde je doktorirao na filozofiji 1836. a 1840. na pravu. Baveći se advokaturom, od 1842. do 1847. je uređivao "Letopis Matice srpske", koji je tada još izlazio u Pešti. Revolucionarne 1848. godine bio je inicijator i sazivač skupštine Srba u Pešti koja je imala zadatak da s obzirom na opšte političke prilike u Austriji, formuliše srpske zahteve. Iste godine, učestvovao je i na majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, na kojoj je ustanovljena Karlovačka patrijaršija i mitropolit Josif Rajačić izabran za prvog patrijarha.

Kao političar umereno liberalnih shvatanja, istakao se istupanjima u zajedničkom Ugarskom saboru, gde je bio blizak idejama Svetozara Miletića. Za vreme boravka u Zagrebu, kao dramski pisac bio je postavljen za upravitelja Zemaljskog kazališta, gde je uspešno sarađivao sa pozorišnim reformatorom, piscem i glumcem Josipom Frojdenrajhom. O toj saradnji ostavio je dragocena svedočanstva u svojoj "Avtobiografiji", koju je izdala Matica srpska u Novom Sadu. Književno stvaralaštvo započeo je lirskim pesništvom romantične inspiracije, a više uspeha je pokazao u dramama sa nacionalno-istorijskom tematikom kakve su "Herceg-Vladislav", "Nemanja", "Miloš Obilić" i "Zvonimir". One su mu donele popularnost kakvu je kod Srba imao još jedino Sterija Popović.

Subotić je posebnu pažnju obraćao na čistotu scenskog govora. Govoreći o jeziku kojim se govorilo na bini u Zagrebu i Novom Sadu, on u "Avtobiografiji" kaže: "Ne može se potpuno uživati ni tamo ni ovde, ali se daje gledati i ono što daju na zagrebačkoj pozornici i ono što se predstavlja od Novosadskog narodnog društva". Prešao je 1868. u Novi Sad, gde se bavio advokaturom. Tu je bio biran za predsednika Matice srpske i pročelnika "Društva za Srpsko narodno pozorište". Svojim delovanjem je uspešno povezivao srpske i hrvatske kulturne i političke centre kao što su Novi Sad, Zagreb, Osijek i Beograd, gde je, takođe, boravio neko vreme. Umro je 16. januara 1886. godine.

ZNAČAJAN datum u istoriji kulture i nauke u Hrvatskoj predstavlja 4. mart 1866. godine, kada je u Zagrebu osnovana Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, pod pokroviteljstvom biskupa J. J. Štrosmajera.

Među prvim članovima u Akademiju je 12. marta 1866. izabran dr Jovan Subotić, srpski političar i književnik čija su dramska dela već ranije postala deo pozorišnog repertoara u Zagrebu. Iste 1866. godine, 4. decembra, imenovan je za redovnog člana JAZU i filolog Đura Daničić (1825-1882), koji je postao prvi generalni sekretar Akademije. NJegov rad na uređivanju "Rječnika hrvatskog ili srpskog jezika", čiji je prvi tom objavljen 1880. godine ima trajne vrednosti. U njegovoj redakciji urađeno je prvih pet svezaka. Taj rad nastavili su filolozi Srbin Pero Budmani i Hrvat Tomislav Maretić. Taj veliki naučni poduhvat je posle sto godina rada završen u naše vreme.

Kada je 1919. godine fomiran umetnički razred, za počasnog člana je izabran slikar Pavle - Paja Jovanović. Posle Drugog svetskog rata bilo je više srpskih naučnika i umetnika iz Hrvatske biranih u JAZU, na primer, Luka Marić, geolog i minerolog, ekonomist Dušan Čalić, pesnik Vladimir Popović, vajar Vojin Bakić i muzički umetnik Svetislav Stančić. JAZU je organizovala tri naučna skupa posvećena srpskim velikanima Đuri Daničiću, Vuku Stefanoviću Karaxiću i Nikoli Tesli, koji je takođe bio član JAZU. I posle Drugog svetskog rata, u uslovima nove Jugoslavije, u JAZU je nastavljeno biranje značajnih stvaralaca iz Srbije, tako su, na primer, članovi ove visoke naučne ustanove postali i Oskar Davičo, Miodrag B. Protić, Marko Ristić i Milan Bogdanović.

Ovim nabrajanjem znamenitih srpskih javnih i političkih radnika u Zagrebu, nije iscrpljena njihova lista. To se, pre svega, odnosi na članove Hrvatsko-srpske koalicije čije delovanje zaslužuje svestranija istraživanja. Posebno treba proučiti druženje te koalicije za vreme Prvog svetskog rata i njenu borbu da se, uprkos pritiscima i optužbama vojnih vlasti o veleizdaji, održi na političkoj sceni Hrvatske. Važna je i sudbina tzv. samostalaca u periodu između dva svetska rata i njihovo političko opredeljenje za hrvatsku opoziciju koju je predvodio dr Vlatko Maček.

POČETAK štamparstva u Zagrebu vezuje se za boravak u njemu istoričara Pavla Ritera Vitezovića (1652-1713), koji je svojim radom ovaj grad pretvorio u središte hrvatske knjige i kulture. NJemu prethodi dolazak isusovaca u Zagreb 1606. godine. Tada je uočena potreba da se u gradu osnuje štamparija, koju su isusovci nabavili 1664. godine, ali je ona radila slabo i na kraju je završila u ostavama biskupskog dvora na Kaptolu. NJu je Vitezović otkrio i ona mu je poverena na korišćenje od 1695. do 14. juna 1706. Tu je 1696. štampao svoju knjigu "Kronika aliti szpomen vszega szvieta".

Na prigovor da nije štampao dovoljan broj knjiga, ponosno je odgovorio: "Ta bi štamparija, kroz više od trideset godina zametnuta, bila propala, da je ja nijesam svojom brigom i trudom uskrsnuo, znatnim troškom obnovio, te za nedavnog požara 1706. s velikim svojim gubitkom spasao. Ovako je po mojem gorljivom nastojanju bila na veliku čast i korist kraljevstva. U njoj su štampane knjige za školsku mladež ovoga naroda, tako korisne kao i potrebite".

(NASTAVLJA SE)