Kultni značaj pozorišta

Piše: Akademik Dejan Medaković
U ŽIVOTU Zagreba, a i cele Hrvatske, pozorište je igralo skoro kultnu ulogu. Pozorišni i operski umetnici stekli su najveći društveni ugled, a njihove reči izgovorene s pozornice, odjekivale su kao poslanice. Građani su bili svesni koliko duguju pozorištu, a ta neskrivena osećanja stvarala su veoma podsticajnu atmosferu. Veliku ulogu u tome imali su i članovi pravoslavnih porodica, koji su bili dovoljno obrazovani da spoznaju prosvetiteljsku ulogu pozorišta. Prirodna posledica ovakvog stanja bila je želja da reči pouke i borbe za viša moralna načela, budu izgovorene na narodnom jeziku.
Prožimanjem više vrednosnih zahteva, stvoreno je osećanje odgovornosti pozorišta, koje je moralo da prosvećuje i nacionalno pobuđuje svoje poštovaoce. Na taj način, pozorište je postao neraskidivi deo novoprobuđenog istorizma. Stoga su se pisci rado okretali svom književnom viđenju feudalne epohe, u kojem su veličali uzvišene nacionalne ciljeve svoga vremena i svojih političkih borbi. Zbog ovakvih shvatanja pozorišta i njegove uloge u razvoju hrvatske nacionalne svesti, prirodno je prekinuto sa putujućim trupama, koje su nikle iz feudalne dokolice uticajnih razmaženih mecena.
Novi sadržaji su napustili tradiciju jevtinih razonoda i okrenuli su se važnim pitanjima nacionalnog opstanka. To je dovelo do toga da je gluma postala umetnost koja je zahtevala potpuno profesionalno ponašanje. Povećala se i mogućnost glumačkih seoba, koje su bile česta pojava u toj profesionalnoj epohi. Primer za to je glumačka sudbina Milana Simonovića, reditelja i glumca, koji je glumio na scenama LJubljane, Osijeka i Zagreba, a kasnije i Beograda.
HRVATSKI književniik Marijan Matković u nekrologu Branku Gaveli (1885-1962), uočio je da nacionalna rascepkanost nije dopuštala da se "ti često i vrlo vrijedni i značajni napori bilo na beogradskoj ili ljubljanskoj sceni razgranaju do zajedničke umjetničke platforme, koja bi mogla da već tada postane temelj jugoslovenskog kazališnog izraza". Kao razlog za ovakvo stanje navodi se činjenica da "naše kazalište nije dalo čovjeka takve umjetničko-staralačke mašte, koji bi mogao povezati tradicije tri najjača kazališna centra, te povezavši ih praktički u svom životnom djelu, na njima izgraditi svoj markantni umjetnički profil".
Hrvatski pozorišni život sazreo je tek u prvoj Jugoslaviji. Evropsko pozorište je tada već bilo obogađeno ličnostima kakve su bile Maks Rajnhard kod Austrijanaca ili Stanislavski kod Rusa. NJihov blagotvorni uticaj osetio se i u pozorištima tadašnje Jugoslavije. Za pozorišni život Zagreba od presudne su važnosti bili Ivo Rajić i dr Branko Gavela, koji su prvi tvorci modernog pozorišta u Hrvatskoj.
Doba Rajića završava se njegovom smrću 1931. godine, a njegovo nasleđe preuzima, razrađuje i obogaćuje Branko Gavela. Rajić je bio Srbin, a Gavela je potekao iz pravoslavne srpsko-grčke sredine spojene u jedinstvenu crkvenu opštinu, koja se etnički homogenizovala sredinom 19. veka i postala važan činilac u duhovnoj kulturi Srba u Zagrebu. Iako se Gavela javlja u pozorišnom životu Zagreba još 1914. godine, njegov pravi uspon pripada tridesetim godinama 20. veka. Školovan u Beču, gde je i Rajić ulazio u pozorišne tajne kod Maksa Rajnharda, Gavela je čitavog svog veka tragao za pozorišnom poetskom istinom, prenoseći svoja velika znanja pozorišnim kućama Zagreba, LJubljane, Beograda, Novog Sada, Trsta, Splita, Maribora i Sarajeva.
MEĐUNARODNI ugled dubrovačkih letnjih igara nije se mogao ni zamisliti bez njegovog učešća. U stotinama predstava bio je "najautentičniji interpretator svjetske klasike, od Eshila, preko Šekspira do Ibsena". Veliki uspeh postigao je i u pronalaženju pozorišnih vrednosti domaćeg repertoara.
Miroslav Krleža, veliki dramski pisac nekadašnje Jugoslavije, duguje znatan deo svog scenskog uspeha Gavelinim režijama. Hrvatsko narodno kazalište u Zagrebu uticalo je i na druge pozorišne kuće u zemlji, koje su na svoj repertoar stavljale Krležina dela, bez obzira na njegovu naglašenu socijalnu orijentaciju. Opredeljen za vrhunska ostvarenja, Gavela je uspevao da sa glumcima sa kojima je radio, udruženim snagama, stvori neponovljive predstave. I Raša Plaović, LJubiša Jovanović, Vika Podgorska, Dubravko Dujšin, Stane Sever i Sava Severova duguju Gaveli što su postale pozorišne legende, "dokazavši u svojoj dugogodišnjoj praksi da je veza između poezije scenske riječi i njenog poetskog, scenskog oživljavanja neraskidiva, on je udario pravac daljeg jedino mogućeg razvoja naše scenske umjetnosti"...

SRPSKO DRUŠTVO "BALKAN"
SRPSKA vokalna muzika u Zagrebu obogaćena je 1904. godine osnivanjem srpskog akademskog pevačkog društva "Balkan". Društvo je u početku imalo horsku i orkestarsku sekciju, a horovođe su bili Milčić, Pero Mušdek, Dušan Đermanović, Vladislav Kostić (1907), Svetolik Pašćanski-Kojanov (1922) i drugi. Društvo je imalo mnogobrojne koncertne turneje po Vojvodini, Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Pragu. Godine 1930. "Balkan" se spojio sa akademskim muzičkim društvom "Mladost" u jedan hor.
Novo društvo "Mladost Balkan" imalo je, kao i oba prethodna, samo muški hor, a dirigent im je bio hrvatski kompozitor Jakov Gotovac. Godine 1939. promenili su ime u "Jugoslovenski akademski hor". U periodu od 1941. do 1945. društvo nije radilo, a 1947. spojili su se sa Radničkim KUD-om "Vladimir Nazor".
(NASTAVLJA SE)