Silom do krune

PISAC žitija Svetog Save, Teodosije, iz prve polovine DžIV veka, pripisuje svetom Simeonu i Savi da „molitvama Bogu srpsku zemlju utvrđuju i od napadaja protivnika braneći je čuvaju. I niko se drugi od drugog kolena ne ogospodi među Srbima, samo od plemena njihova, otac sinu i sin sinu kraljevstvo predajući”. Ostala su sačuvana svedočanstva i o suprotnim nastojanjima da se ukloni ceo srpski kraljevski rod. U ugovoru bugarskog cara Mihajla Asena i Dubrovnika iz 1253. godine izričito je navedena obaveza saveznika: „ispuditi vraga tvoga i našega Uroša iz srpske zemlje i brata jego Vladislava i rod ih”.
Dinastija, ipak, nije bila oslobođena svih teškoća i nevolja, jer su krize izbijale i unutar njene glavne grane. Iako su shvatanja običajnog prava davala prednost starešinstvu i obezbeđivala prava prvorođenima, ipak je i u srpskoj svetorodnoj dinastiji to načelo ponekad zanemarivano i gaženo, pa je, umesto smenjivanja po strogom redu, dolazilo do neočekivanih promena i preokreta. Pre svega, sam Nemanja je bio najmlađi među braćom, pa je ipak došao na srpski presto. On je zatim odredio srednjeg sina Stefana za naslednika i obavezao najstarijeg sina da se tome pokori i da ga poštuje.

Stefanov prvenac Radoslav je kao najstariji, sticajem okolnosti, zbog očeve bolesti, još za života Prvovenčanog vladao u očevo ime i bio formalni namesnik, ali mu to nije obezbedilo sigurnost na prestolu. Zbacio ga je mlađi brat Vladislav, koji je i sam doživeo da bude zbačen i potisnut u jedan deo srpskog kraljevstva.

U generaciji Nemanjinih unuka, nasilna smenjivanja su bila učestala. Koliko se iz malobrojnih poznatih slučajeva može zaključiti, zbacivanja s prestola lišavala su prava i potomke svrgnutog vladara: oni su se po položaju izjednačavali s bočnim linijama dinastije, sa rođacima koji nisu imali bilo kakvog izgleda da dođu na presto i koji su morali da se zadovolje titulom kneza ili župana.
U VREME kralja Uroša I došlo je do pokušaja da se uvedu red i stalnost. Tako je, po ugarskom obrascu, uvedena titula mladog kralja, kojom se još za života vladarevog javno pokazivalo ko će ga naslediti. Nije sasvim jasno da li je ta institucija bila nametnuta da bi se zetu ugarskog kralja Dragutinu osigurao presto i deo državne teritorije, ili je to bila slobodna odluka samoga Uroša I.
U svakom slučaju, sasvim je izvesno da se kralj Uroš I odlučno opirao tome da sinu Dragutinu, mladom kralju, prepusti deo državne teritorije. Zbog toga je došlo do zategnutosti i sukoba unutar vladareve porodice, tako da se desilo da je i treći sin Stefana Prvovenčanog nasilno uklonjen s prestola, ali to nije uradio njegov brat, već sin, onaj koji je i inače bio predodređen za naslednika.
Posle ponovljenog očevog odbijanja da mu prepusti neki deo zemlje, Dragutin se 1276. godine otvoreno digao protiv oca. Dobio je pomoć ugarskog kralja, odred Ugara i Kumana, napao oca, pobedio ga i zbacio s prestola. Nekako u to vreme, oko 1275, rodio se Dušanov otac u porodici mlađeg brata, u sporednoj liniji dinastije, bez nekih izgleda, jer mu ni otac Milutin nije imao prava na presto. U svakom slučaju, njegovi bratučedi, sinovi kralja Dragutina Urošic i Vladislav, uživali su tada sva preimućstva starije, vladajuće linije dinastije.
Međutim, za srazmerno kratko vreme stvari su se iz temelja promenile. Dragutin je vladao tek pet godina kada se desilo da je tokom lova pao s konja i slomio nogu (1282). Taj incident je iz lične nesreće prerastao u krupan politički događaj. Kralj se prestrašio da ga počinje sustizati kazna božja zbog postupka prema ocu, dok su se njegovi podanici, oličeni u velikašima i vlasteli, pobojali da bi mogli „pasti pod ruku tuđinaca”, pošto kralj nije sposoban da vodi vojsku, što je tada bila prva među funkcijama vladanja. Sve to je učinilo da dođe do velike uzrujanosti i meteža i uticalo je na kraljevu odluku da se povuče s prestola.
Prema rečima Danila II, kraljevog životopisca i kasnije arhiepiskopa, Dragutin je pozvao Milutina, predao mu krunu i presto, konja i oružje, prepuštajući mu vlast: „Kraljuj i brani otačastvo svoje od nasilja onih koji vojuju protiv tebe.” Podanici su sve to propratili mnogoletstvijem i svim onim što spada u ceremonijal ustoličenja novog vladara.
U DANILOVOM opisu smene na prestolu nije sve rečeno. Oba kralja, i onaj koji se povukao s prestola i onaj koji je na presto stupio, imala su decu, pa se od prvog dana moralo nametnuti pitanje na koga će preći kraljevska vlast posle Milutina. Dragutin je tvrdio, a tok kasnijih događaja je to i potvrđivao, da je presto prepustio bratu pod uslovom da kraljevska vlast pripadne njegovim naslednicima. Predviđen je bio stariji sin Urošic - kako otvoreno kaže Danilo govoreći o kasnijem sukobu među braćom: „hoteći da uzme njegov presto i da ga dade sinu svojemu Urošicu”. U vreme smene na prestolu taj Dragutinov naslednik nije mogao da ima više od dvanaest godina.
Pogodba pod kojom je izvršena smena na srpskom prestolu nije stvarala probleme skoro pune dve decenije, tokom kojih su naslednici obojice odrastali. Na odnose među kraljevskom braćom, kako u vreme sloge i saradnje, tako i u vreme napetosti i sukoba, uticao je sasvim osoben sticaj okolnosti. Naime, za kratko vreme došlo je do formiranja još jedne države pod Dragutinovom vlašću, tako da ni on, ni njegovi naslednici nisu bili bez zemlje.
O nastanku posebnog kraljevstva za bivšeg kralja Dragutina poznato je samo u najopštijim crtama, to zaslužuje pažnju zbog značaja ne samo za razvoj dinastije nego i države i naroda. Posle povlačenja 1282. godine, Dragutin je dobio, na ime izdržavanja, oblasti u zapadnoj Srbiji i Polimlju s jednim centrom u Arilju, sedištu moravičke episkopije, i drugim u Banji (kod Priboja), sedištu dabarske episkopije. Već 1284. godine on je dobio teritoriju pored Save, od Beograda do Drine i preko Drine u severoistočnoj Bosni (Usora i Soli). Već pomenuti Danilo II kaže: „Ode u oblast države svoje, u zemlju zvanu Mačva, koju mu je dao tast njegov, kralj ugarski.”
Reč je o teritoriji oduzetoj od Vizantije krajem DžII veka i datoj u miraz Margariti, ugarskoj princezi, koja je postala vizantijska carica, supruga Isaka II Anđela (1185-1195). Posle nje su tu oblast imali njeni sinovi kao „gospodari Srema” (pod tim nazivom podrazumevala se teritorija s obe strane Save, sve do Rudnika na jugu). U periodu obnavljanja države od posledica tatarske najezde, kralj Bela IV je tu ustanovio Mačvansku banovinu i prepustio je svojoj kćeri Ani, udatoj za ruskog kneza Rostislava Mihailoviča kojeg su prognali Tatari. Posle njihovog naslednika i banova koji su se smenjivali, Mačvanska banovina, kao i Usora i Soli došle su u posed Jelisavete, majke kralja Ladislava IV, tašte kralja Dragutina. Od nje je ta oblast 1284. godine prešla Dragutinu, verovatno posredstvom supruge Kataline, sestre tadašnjeg ugarskog kralja.
Bivši kralj je sa svoje teritorije mogao da podigne vojsku kojom je pružao pomoć bratu za osvajanja u Makedoniji 1282-1284. godine. Mogao je zatim uz bratovu pomoć da negde između 1286. i 1290. godine protera iz banovina Braničeva i Kučeva (u današnjoj istočnoj Srbiji) kumanske velikaše Drmana i Kudelina, koji su se utvrdili u gradu Ždrelu na Mlavi i napadali teritoriju Ugarske preko Dunava. Pošto su oni bili potčinjeni bugarskom vidinskom knezu, a on tatarskom kanu, usledio je odgovor u kojem je pustošena srpska država. Tom prilikom je spaljeno sedište arhiepiskopa u Žiči. Kralj Milutin je uzvratio proteravši vidinskog kneza preko Dunava, ali se kasnije s njim pomirio i dao mu svoju kćer za ženu. Tatarsku osvetu je predupredio šaljući taoce među kojima je bio kraljev sin Stefan, koji će kasnije postati Dušanov otac.
Oko 1292. godine prostrana teritorija od Save i Dunava do Demir Kapije i jadranske obale na potezu od Neretve do reke Mat u Albaniji bila je pod vlašću bivšeg i sadašnjeg srpskog kralja. Jedan nešto kasniji savremenik govorio je o dve kraljevine: Srbiju je pripisivao kralju Stefanu, to jest Dragutinu, a Rašku kralju Urošu, to jest Milutinu. Jedna je dugo i postepeno rasla, druga je za kratko vreme nastala, ali i brzo iščezla. Jedna je bila usmerena prema jugu i Vizantiji, druga prema severu i ugarskim teritorijama.
Slučaj je hteo da se u poslednje dve decenije DžIII veka, prvo zbog slabosti vladara, a kasnije zbog borbi oko prestola, ugarska kraljevina raspala na veći broj veoma prostranih teritorija pod vlašću lokalnih gospodara, velikaša koji su se odmetnuli i vodili samostalnu politiku. Bez posebnog zalaganja i Dragutin se našao u položaju jednog od „oligarha” gospodareći perifernim teritorijama na jugu Kraljevine. Bio je, razumljivo, uvučen u borbe s drugim takvim gospodarima, a kasnije i s kraljem, koji je nastojao da obnovi centralnu vlast.

NA drugoj strani, Milutinova zaokupljenost Vizantijom dovela je srpsku državu u tešnje veze s Carstvom, što će imati velikog uticaja i na dalji razvoj srpskog društva i na odnose među vladarskom braćom. U poslednjoj deceniji DžIII veka vizantijski car Andronik II bio je prisiljen da potraži neko trajno sredstvo kojim bi zaustavio stalne napade i srpske osvajačke težnje. Budući da vojnom snagom nije raspolagao, preostajala je diplomatija s ciljem da se brakom povežu dve dinastije. Plan je pošao od careve sestre, udovice trapezuntskog vladara, a posle njenog upornog odbijanja zaustavio se na petogodišnjoj carevoj kćeri Simonidi. Posle dugih pregovora 1298-1299. godine utanačen je mir koji je trebalo da se potvrdi brakom vizantijske princeze i skoro pedesetogodišnjeg srpskog kralja.


CELOVITA BIOGRAFIJA

U IZDANjU Zavoda za udžbenike Srbije uskoro izlazi knjiga "Stefan Dušan - car i kralj". Reč je o prvoj celovitoj biografiji najmoćnijeg vladara srpske dinastije Nemanjića koju su napisali akademik Sima Ćirković i profesor Božidar Ferjančić, najbolji poznavaoci našeg srednjeg veka. Na osnovu podrobne istorijske građe, autori su rekonstruisali nastajanje srpskog carstva i život Stefana Dušana od njegovog dolaska na vlast, pa do smrti. Iz rukopisa ove knjige "Novosti" objavljuju najinteresantnije delove.
(NASTAVLjA SE)