Zidanje Visokih Dečana

Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić
DOK je dubrovačka vlada uvek nastojala da njeni građani budu neutralni u sukobima među srpskom gospodom, vlastelin Menče Menčetić, blizak kralju Vladislavu, držao je neko vreme za njega rudničku tvrđavu Ostrovicu. Time je izazvao gnev Stefana Uroša, koji je krajem 1323. godine zagospodario gradom. Dubrovčani su nastojali da opravdaju svoga građanina, ali bez rezultata.
Kralj je početkom 1324. godine zatvorio dubrovačke trgovce i sekvestrovao njihovu imovinu. Obustavljena je trgovina u srpskoj državi, pa se u posredovanje uključila Venecija kao vrhovni gospodar Dubrovnika. Kralj je tada popustio - oslobodio je trgovce i vratio im imovinu. U proleće 1326. godine u gradu Danju, blizu Skadra, tokom jednog od svojih boravaka u Zeti, posetilo ga je tročlano dubrovačko poslanstvo s darovima i uspelo da dobije potvrdu dubrovačkih privilegija sadržanih u ugovornim poveljama kraljevih prethodnika. Povelja je izdata na Blagovesti, 25. marta, a sledećeg meseca krenula je već pomenuta bosansko-dubrovačka ofanziva protiv Branivojevića.
Izgubljena teritorija je više od svega opterećivala odnose. Već februara 1327. godine, Dubrovčani su tajno zabranili da se izvozi roba u Srbiju, a kralj je opet oštro nastupio prema trgovcima. Ovoga puta su Dubrovčani pozvali Veneciju da posreduje. Kod kralja je dugo boravilo poslanstvo, ali su pregovori ostali bez rezultata. U septembru 1327. godine započeo je rat, koji je trajao godinu dana, a ostavio jedva vidljive tragove u očuvanoj dokumentaciji i dugo bio nezapažen.
Poznato je da su u njemu učestvovali Kotorani, koji su oktobra 1327. godine izabrali ratne zapovednike. Poznato je, takođe, da je kraljeva vojska vratila izgubljenu zemlju. Sa Pelješca je odvedena bila dubrovačka stoka, koja je vraćena tek po sklapanju mira u leto 1328. godine. Zaplenjene su bile barke kraljevih carinika, a Kotorani su počinili štete zbog kojih su, po sklapanju mira, ostali dužni Dubrovčanima 2.500 perpera. Kotor je tokom rata bio izložen blokadi, a ubrzo još težim iskušenjima zbog unutrašnjih sukoba. Iz bojazni da bi se pojedinci ili, pak, porodice mogle osiliti, gradskim statutom je bilo zabranjeno da građanin Kotora traži, odnosno primi biskupsko dostojanstvo.
KADA je u jesen 1328. godine papa imenovao kotorskog klerika Sergija Bolicu za biskupa, građani ga nisu pustili u grad, a njegovog brata i sinovce su zatvorili. Ogromne kazne je porodica morala da plati srpskom kralju i njegovim dvorskim dostojanstvenicima (kaznacu, vojvodi, sudiji, velikom čelniku, staviocu), kotorskoj opštini i građanima. Papa je zatražio da se ukine „nepravedni statut”, primi biskup i oslobodi njegova porodica, preteći ekskomunikacijom pojedincima, a interdiktom celoj opštini.
Najteže crkvene kazne pogodile su Kotorane i bile na snazi do 1331. godine, kada je statutska odredba opozvana, a papa, ipak, imenovao drugu ličnost za gradskog biskupa. Ova epizoda gradske unutrašnje istorije ima značaja i za poznavanje odnosa prema vladaru, a takođe pokazuje da „mladi kralj” nije imao vlasti nad primorskim komunama.
Tokom rata s Dubrovnikom vraćen je manji deo izgubljene teritorije, dok je veći deo ostao kod bana Stjepana II. Već 1326. godine, on je svojoj tituli dodao i da je „knez Humske zemlje”, ali o ratovanju između bosanskog bana i srpskog vladara sačuvani su samo malobrojni i nepovezani podaci. U jednoj povelji Stjepana II iz 1329/1330. godine spominju se zasluge njegovog vlastelina, koji mu je za vreme bitke „u Rasi” (Raška) prepustio konja i tako ga spasao. Bosanski odredi su se „zaletali” u granične oblasti srpske države, a na drugoj strani zabeleženo je, isto tako pre 1329, da je kralj Stefan Uroš III poslao svog sina, „mladog kralja” na „bezbožne pogane babune”, kako su „žigosani” stanovnici Bosne zbog pripadnosti bosanskoj crkvi. U zapisu se kaže da ih je pobedio, prolio mnogo krvi i odneo ogroman plen. To je prvi poznati podatak o Dušanovom učešću u ratnim dejstvima. Tada je imao dvadeset godina i bio u svemu sposoban za ratovanje, što će pokazati svojim učešćem u ratu s Bugarima u bici kod Velbužda.
Nisu jasne teritorijalne promene do kojih je došlo tokom ratovanja 1327-1330. godine. Nevesinjski kraj je sigurno došao pod srpsku vlast. To se vidi po položaju lokalnog vlastelina Poznana Purćića, koji je 1327. godine dolazio u Dubrovnik kao poslanik bosanskog bana, a već 1330. spominje se među ljudima za koje se zauzimao „mladi kralj”.
OD početka 1330. godine težište političkih događaja premestilo se u južne i istočne oblasti srpske države. Posle zbacivanja starog cara Andronika II (1328), kojem je Stefan Uroš III dosledno pomagao, srpski kralj je ostao u neprijateljskim odnosima s njegovim unukom Andronikom III. Tokom careve bolesti 1330. godine pokušao je da proširi osvajanja u Makedoniji opsedajući Ohrid, ali nije imao uspeha. U međuvremenu, vizantijski i bugarski car su prevazišli svoja neprijateljstva i 1330. godine obnovili već ranije ugovoren savez protiv srpskog kralja. Dogovorili su se o istovremenom napadu - s juga iz Vizantije i sa istoka iz Bugarske.
Srpski kralj je odlučio da prvo odmeri snage s bugarskim carem. Vojske su se sukobile 28. jula 1330. godine nedaleko od grada Velbužda (danas Ćustendil). Bugarski vladar Mihajlo Šišman imao je pomoćne odrede Vlaha i Tatara, dok je srpski vladar pribavio najamnike iz Španije, od kojih nisu svi ni stigli na vreme. Jedan odred bio je poveren „mladom kralju”, za kojeg Nastavljač Danilov kaže: „Mladi kralj veoma se proslavi u tome ratu”.
U svojoj mnogo kasnijoj reči uz "Zakonik", nekoj vrsti autobiografskog osvrta, Dušan pominje ovu bitku kao veliki događaj u svom životu i hvalisavo je predstavlja kao svoju bitku: „I mi sabravši vojnike otačastva našega, koje sam ja pripremio za borbu, oko petnaest hiljada...” /.../ „pobedismo ih pobedom velikom na divljenje svima okolnim vladarima i gospodi. I Mihajlu, caru bugarskom, mačem glavu njegovu otkinuh.” Ta pojedinost se ne nalazi u drugim izvorima. I otac Dušanov u autobiografskom osvrtu u dečanskim poveljama kaže „cara Mihajla ubih”, ali to treba razumeti metaforički jer biograf kraljev priča kako je car Mihajlo u bekstvu pao s konja i „videvši vojnici gospodina kralja njegovo padanje, pripavši ubiše ga svojim oružjem, i tako izdahnu”.
POBEDOM su otklonjene opasnosti. U Bugarskoj je na presto postavljen sin iz prvog braka poginulog cara i sestre kralja Stefana Uroša III, a vizantijski car se sâm povukao iz pohoda u Makedoniji kada je obavešten o ishodu bitke kod Velbužda. Kralj se mogao posvetiti dovršavanju svoje zadužbine, manastira Dečani, zajedno sa arhiepiskopom Danilom i voljenim sinom, „mladim kraljem Stefanom”. Ali, harmonija nije dugo trajala. U jesen 1330. godine, kralj je dolazio u Zetu i primao od Dubrovčana čestitke zbog pobede nad bugarskim carem. Ubrzo, došlo je do sukoba između njega i sina.
Uzroci sukoba se mogu samo nazreti jer izvori govore neodređeno, ponavljajući literarna opšta mesta. Sam Dušan kaže da je đavo podstakao ljude koji „Brižnoga načiniše zbog mene roditelja moga, i tako ga razdražiše na mene, kao da ne bude uopšte imena moga ni života /.../”. Stariji životopisac Dečanskog svu krivicu svaljuje na njega: „Blagočastivi kralj Uroš III podiže mržnju na svoga vazljubljenog sina, i mesto ljubavi omrznu ga savršenom mržnjom.” Pisac iz mnogo kasnijeg vremena Grigorije Camblak video je uzrok sukoba u nezajažljivoj želji za vlašću kod kraljevog sina. Savremeni vizantijski pisac Nićifor Grigora, koji je zbivanja u Srbiji pratio s velike udaljenosti, imao je prilike da se, govoreći o bici kod Velbužda, osvrne na zlu sudbinu pobednika. On kaže da je srpski kralj imao sina od dvadeset dve godine, kojeg je „veoma brižljivo odgajao za naslednika prestola”. Pošto se, u međuvremenu, oženio i počeo da dobija decu, to je kod sina izazvalo strah i podozrenje, koje su verovatno njegovi vršnjaci podsticali. Odlučio je da se odmetne i ustane protiv oca, a „velikaši, vojvode i vojni zapovednici” su ga podsticali u tome i proglasili za samodržavnog kralja.
Kod pisaca se sukob kralja i „mladog kralja” slio u jedan prevrat koji je doveo do smene na prestolu. Međutim, iz dubrovačkih vesti, međusobno nepovezanih, ali tačno datovanih i preciznih, može se zaključiti da su događaji imali složeniji tok i da su duže trajali. Na samom početku 1331. godine sukob između oca i sina zapažali su već i susedi. U jednom trenutku, stari kralj je od Dubrovčana tražio da mu ustupe šest galija, nije jasno za koje potrebe, a Dubrovčani su otezali s odgovorom i nisu mu izašli u susret. Krajem januara, došle su do njih vesti zbog kojih su na samom početku februara 1331. godine pisali obojici kraljeva: „Mnogo žalimo i nezadovoljni smo zbog nesloge koja je izbila među njima.” Desetak dana kasnije mladi kralj je pismom tražio od Dubrovčana „savet, pomoć i naklonost”.

APRILSKI MIR
U TO vreme je moralo biti u toku ono o čemu priča biograf Stefana Dečanskog, tzv. Danilov Nastavljač, naime, da je on s vojskom došao u sinovljevu zemlju, da su tu nanošene velike štete, da „dvor sina svoga pod gradom Skadrom, na obali Drimca, mnoge divne palate, zapovedi do osnova razoriti”. Sin je, zajedno s vlastelom i svojim delom vojske, prebegao na drugu obalu Bojane i tu su počeli razmenjivati poslanstva. O jednom takvom poslanstvu, s početka aprila 1331. godine, znamo da je upućeno iz Dubrovnika, i to „radi pregovaranja i sklapanja mira i sloge između gospodina starog kralja i gospodina mladog kralja”. Mir je svakako postignut sredinom ili u drugoj polovini aprila. Prema Danilovom Nastavljaču, Dušan je postigao svoju volju.
A tada, kao i tokom sledećih meseci osetile su se i posledice meteža i nereda nastalih u vreme borbi između vladara. Dubrovački trgovci u rudarskom mestu Brskovu morali su da otkupe novcem svoju bezbednost, a trgovci iz predela bližih Primorju su kao begunci s robom očekivani na morskoj obali, pa je poslata galija da ih prihvati.
(Nastavlja se)