Dušanu carska kruna

Autori: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ I BOŽIDAR FERJANČIĆ
ČINI se da je u godini opisanih osvajanja u jugoistočnoj Makedoniji (1345) srpski kralj postigao još jedan značajan uspeh: pod njegovu vlast došla je Verija, jedan od važnih gradova koji su čuvali prilaze i zaleđe Soluna. Videli smo da je u jesen 1343. godine, kada je napustio Veriju da bi se sa saveznicima Seldžucima uputio ka Solunu i Trakiji, Kantakuzin ostavio u gradu kao zapovednika svog mlađeg sina Manojla. U proleće 1347. godine, Kantakuzin je preko poslanika tražio od kralja Stefana Dušana da vrati gradove koje je osvojio "posle sklapanja ugovora i zakletvi", misleći time svakako na savez zaključen u Paunima (leto 1342). U međuvremenu, Stefan Dušan je osvojio Ser i ostale gradove i tvrđave Makedonije, osim Soluna, a novcem i obećanjima podmitio je najmoćnije stanovnike Verije da proteraju carevog sina Manojla i predaju mu grad.
Nićifor Grigora beleži da su se Stefanu Dušanu predali gradovi Makedonije, pa i Verija koja nije mogla "da bez pomoći odoleva varvarskoj i upornoj sili pošto je odatle u međuvremenu pobegao namesnik, carev sin Manojlo". Iako se navedena vest uklapa u priču o poslanstvu upućenom srpskom caru u proleće 1347. godine, očigledno je da je on ranije osvojio Veriju, pridobivši najuglednije među njenim žiteljima, baš kao što je to činio i sa nekim drugim romejskim gradovima. S puno razloga srpsko osvajanje Verije datira se u 1345. godinu.
Pohodima u jesen 1345. godine okončana je značajna etapa širenja srpske države prema jugoistoku, duž severnih obala Egejskog mora, pa se kao prirodno postavlja pitanje gde se na toj strani nalazila granica Srpskog carstva Stefana Dušana. O tome u istorijskoj nauci postoji više različitih mišljenja. Još je Stojan Novaković verovao da se Dušanovo carstvo širilo daleko prema istoku, obuhvatajući krajeve sve do donjeg toka Marice.
U to je odlučno posumnjao uvek oprezni Konstantin Jireček u sadržajnoj kritici Novakovićeve knjige. On je ocenio da je oblast između Meste i Marice, koja je u vizantijskim izvorima poznata kao Voleron, ostala pod vlašću Romeja, štaviše, verovao je da su oni zadržali i neke oblasti zapadno od Meste, pre svega gradove Hristopolj i Anaktoropolj.
O GRANICAMA Srpskog carstva na ovoj strani raspravljao je i Georgije Ostrogorski, krenuvši od zanimljivog podatka Nićifora Grigore da je u jesen 1347. godine Jovan Kantakuzin svom najstarijem sinu Matiji dodelio oblast između Didimotike i predgrađa Hristopolja, koja se prema severu prostirala od obale mora do grada Ksanti. Car je objasnio svom prvencu da ga time postavlja kao neku branu države Romeja, koja poput stene treba da zaustavi talase "beskrajnog mora Tribala (Srba)".
Ovaj podatak je siguran dokaz da su se u jesen 1347. godine pomenuti krajevi, odnosno oblast Volerona, nalazili pod vlašću Romeja. U delu učenog Vizantinca postoje još dva podatka značajna za određivanje jugoistočne granice carstva Stefana Dušana. Naime, on kaže da su se Stefanu Dušanu, osim Soluna, potčinili svi romejski gradovi do hristopoljskih tesnaca, a malo kasnije piše da je srpski car podelio teritoriju svoje države sa sinom kraljem Urošem, zadržavši za sebe romejske zemlje i gradove "sve do prolaza kod Hristopljskih tesnaca".
Ostrogorski je upozorio i na jedan savremeni srpski zapis u kojem se kaže da je Stefan Dušan zauzeo "grčku zemlju do Moruiša grada zvanog Hristopolj". Polazeći od navedenih podataka savremenih izvora, Ostrogorski pravilno zaključuje da je carstvo Stefana Dušana prema istoku obuhvatalo ne samo Hristopolj, već se prostiralo i do tesnaca istočno od grada, kroz koje je vodio put prema istoku i koji su predstavljali granicu između Makedonije i Trakije.
Bilo je neophodno posvetiti pažnju pitanju jugoistočnih granica carstva Stefana Dušana, jer su na ovoj strani one ostale na liniji dostignutoj u velikom osvajačkom pohodu iz jeseni 1345. godine. Kasniji osvajački pohodi srpskog kralja bili su usmereni prema drugim krajevima i gradovima carstva Romeja. Doduše, na istočnim granicama došlo je do promena, ali su se one dogodile posle smrti Stefana Dušana (20. decembra 1355), što izlazi iz vremenskog okvira njegove vladavine.
PROGLAŠENjE carstva nesumnjivo je predstavljalo važan i po posledicama dalekosežan korak u politici države Nemanjića, pa je sasvim prirodno da je ideja o tome postepeno sazrevala u mislima i državno-pravnim planovima Stefana Dušana. Izvesno je da nisu uverljiva tumačenja koja su ostvarenja ideje carstva nalazila već u Srbiji kralja Milutina (1282-1321). Međutim, ipak treba s naglasiti da je vladavina kralja Milutina obeležena nekim pojavama koje možda anticipiraju ideju carstva u Srbiji budući da je uočeno da se u mnogobrojnim crkvama toga vremena Milutin slika u carskoj odori sa stemama koje su pripadale vasilevsu Romeja.
Ako se s pravom može sumnjati u carske ambicije i planove kralja Milutina, sasvim je izvesno da je za vladavine kralja Stefana Dušana u Srbiji postepeno sazrevala ideja o potrebi da se država uzdigne na stepen carstva. U tome su, svakako, značajno mesto imali dugi pregovori koje je u leto 1342. godine Stefan Dušan vodio s vizantijskim pretendentom Jovanom Kantakuzinom, jer je tada srpski kralj, kao uslov za prihvatanje saveza, zahtevao da dobije vizantijske gradove i zemlje zapadno od Hristopolja, čime je želeo da utemelji vlast nad teritorijama carstva Romeja.
Prvi veći osvajački uspesi usmereni u tom pravcu postignuti su tokom 1342/1344. godine, kada je kralj Stefan Dušan, kao saveznik Jovana Kantakuzina, samostalnim pohodima osvajao gradove u Makedoniji i Albaniji, posle čega se u njegovim potpisima spominju grčke zemlje, odnosno titula "restnik Grkom". Odlučujuća etapa u osvajanju teritorija carstva Romeja, koja je ubrzala odluku Stefana Dušana o proglašenju carstva, usledila je u leto i jesen 1345. godine, kada je srpski kralj zaposeo krajeve jugoistočne Makedonije sa poluostrvom Halkidikom i slavnim gradom Serom.
NA putu prema carskoj kruni, Stefan Dušan je potpuno sledio vizantijske uzore, prema kojima je uzdizanje jednog vasilevsa prolazilo kroz određene etape ceremonijala. Po starim rimskim običajima, kandidat je najpre trebalo da bude izabran za cara, da bi se posle toga obavio čin njegovog proglašenja koji nije imao crkveni karakter. Završna ceremonija krunisanja odvijala se u carigradskoj crkvi svete Sofije.
Tom prilikom bi vaseljenski patrijarh kandidatu stavio na glavu carsku stemu i predao mu ostale znake carske vlasti. Izbor za cara ubrzo je nestao iz vizantijske prakse, ali su se održale ceremonije proglašenja i crkvenog krunisanja. Nekada su one obavljane u istom danu, a nekada bi između njih proteklo nekoliko dana, meseci, pa i godina.
Sledeći pomenute etape uzdizanja vasilevsa Romeja, Stefan Dušan se najpre proglasio za cara, što je posvedočeno podacima savremenih izvora. Svečana ceremonija Dušanovog carskog krunisanja obavljena je u Skoplju, na praznik Vaskrsa Gospodnjeg (16. aprila 1346), ali se iz povelja razabira da je on i ranije imao titulu vasilevsa. Januara 1346. godine darovao je prvu grčku hrisovulju svetogorskom manastiru Ivironu, na kojoj je sačuvan njegov potpis na grčkom jeziku: "Stefan u Hristu Bogu verni car i samodržac Srbije i Romanije". Dakle, januar 1345. godine siguran je terminus ante ljuem proglašenja Stefana Dušana za cara, međutim postavlja se pitanje druge vremenske granice tog značajnog čina na njegovom putu prema carskoj kruni. Tu nam donekle može pomoći opšta hrisovulja Stefana Dušana izdata svim svetogorskim manastirima novembra 1345. godine, dokument koji je on potpisao na srpskom jeziku: "Stefan u Hristu Bogu verni kralj i samodržac Srbije i Romanije".
Navedeni podaci dveju grčkih hrisovulja Stefana Dušana pokazuju da je on proglašen za cara između novembra 1345. i januara 1346. godine, pa je ta hronologija odavno prihvaćena u stručnoj literaturi. Međutim, prirodno je da su se postavila pitanja određivanja dana i mesta Dušanovog proglašenja za cara. Javila se pomisao da je ta svečanost obavljena na Božić 1345. godine u gradu Seru, kojem je Stefan Dušan pridavao veliki značaj i u kojem je sa suprugom Jelenom proveo zimu 1345/1346. godine.
Bez obzira na nedoumice oko nekih važnih činjenica vezanih za Dušanovo proglašenje za cara, ostaje dragoceno saznanje da je taj čin obavljen između novembra 1345. i januara 1346. godine. Time je učinjen prvi značajan korak na putu prema carskoj kruni.

KRALj I - CAR
SVEČANOST carskog krunisanja Stefana Dušana obavljena je u Skoplju, na Uskrs 16. aprila 1346. godine. Vreme od nekoliko meseci posle Dušanovog proglašenja za cara svakako je iskorišćeno za pripremanje tog najsvečanijeg čina. Ti meseci obeleženi su zanimljivim fenomenom istovremenog postojanja kraljevstva i carstva u Srbiji, što se može videti na novcima Stefana Dušana s natpisom „Redž Rascie - Imperator Romaniae” (kralj Srbije - car Vizantije).
O pripremama Stefana Dušana za carsko krunisanje svedoči i njegovo poslanstvo koje je 22. januara 1346. godine preko Dubrovnika prispelo u Mletke, noseći vesti o planovima za krunisanje, ali i ponudu saveza za borbu protiv Vizantije. Izvesno je da je Stefan Dušan o svojim namerama obavestio i Dubrovčane, čije je Veliko veće 23. marta 1346. godine odlučilo da pošalje tri poslanika „ad dominum imperatorem” (gospodinu caru) kako bi prisustvovali činu njegovog krunisanja.
(NASTAVLjA SE)