Pola carstva - sinu!

AUTORI: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ i BOŽIDAR FERJANČIĆ
O KRUNISANjU Stefana Dušana govore, pre svega, vizantijski istoričari Jovan Kantakuzin i Nićifor Grigora. Kantakuzin kaže da, posle osvajanja Sera i većeg dela države Romeja, Stefan Dušan „proglasi sebe carem Romeja i Tribala (Srba), a sinu dodeli dostojanstvo kralja”.
Učeni Nićifor Grigora ostavio je nešto detaljniji opis Dušanovog krunisanja jer kaže da se on, posle osvajanja krajeva do Hristopolja i slavnog grada Sera, ispunio ohološću; mislio je da „ništa od onog što je do Vizanta ostalo pod Romejima neće odoleti njegovoj sili i vladarskoj vlasti, proglasi se carem Romeja i varvarski način zameni romejskim običajima, pa se javno služio vladarskom kapom i sjajnim odeždama koje priliče toj velikoj časti i služi se i do danas”. Vizantijski pisac dalje kaže: „A otada je sa sinom podelio čitavu državu: njemu (sinu) ustupio je da po tribalskim (srpskim) običajima vlada (zemljom) od Jonskog zaliva i reke Dunava do grada Skoplja..., a sebi uze odatle (od Skoplja) romejske zemlje i gradove prema uobičajenom romejskom načinu života do prolaza kod klanaca Hristopolja”.
U pregledu vesti izvora o Dušanovom carskom krunisanju najpre je navedeno šta o tome kažu vizantijski istoričari - budući da su oni bili savremenici tog značajnog čina. Njihovi opisi imaju jednu zajedničku crtu: obojica beleže da se Stefan Dušan proglasio za cara Romeja i Tribala (Srba), ili samo Romeja, upotrebljavajući glagol koji se odnosio na čin proglašenja vasilevsa Romeja koji je, kao što smo videli, prethodio njegovom crkvenom krunisanju.
Čini se da se može zaključiti da je po njihovom mišljenju Stefan Dušan „preuzeo vizantijsko carsko dostojanstvo”, ali upotrebom pomenutog glagola sasvim određenog značenja dvojica savremenika želeli su da umanje značaj krunisanja Stefana Dušana, čina koji je bio upriličen po svim pravilima te ceremonije u carstvu Romeja. Tome u prilog govori okolnost da u opisivanju događaja posle aprila 1346. godine nijedan od njih ne pridaje Stefanu Dušanu titulu vasilevsa, već ga nazivaju kraljem, pišući tu reč velikim slovom - Kralis - kao da je u pitanju lično ime.
OPIS carskog krunisanja Stefana Dušana sačuvan je u jednom zanimljivom tekstu pridodatom uz Rakovački prepis Dušanovog "Zakonika", gde se, pre svega, kaže da je Stefan Dušan krunisan carskim vencem godine 6854. (1346), meseca aprila, DžIV indikta na praznik vaskrsenja Hristovog.
Taj svečani čin obavljen je „blagoslovom i rukom preosveštenog patrijarha Joanikija i svih arhijereja sabora srpskog, blagoslovom i rukom preosveštenog patrijarha bugarskog gospodina Simeona i svih arhijereja sabora bugarskog, a i molitvama i blagoslovom svečasnoga sabora Svete gore Atona, pri tom i svim igumanima i svim starcima sabora svetogorskoga”.
Najzad se spominju „arhijereji prestola grčkog i sav sabor”. U kratkom žitiju patrijarha Save (1354-1375), delu jednog od nastavljača arhiepiskopa Danila II, govori se da Stefan Dušan „zauze ne malo gradova i krajeva grčkih ..., uzvisi se srcem, zaželevši carsko dostojanstvo, venča se na carstvo”; osim toga, „ostavi od praroditelja predano mu arhiepiskopstvo ..., postavi sebi nasiljem patrijarha Joanikija”.
Podaci o carskom krunisanju Stefana Dušana, koje je obavljeno u Skoplju na Uskrs, 16. aprila 1346. godine, ovde su navedeni kako bi se moglo raspravljati o nekim važnim pitanjima vezanim za taj dalekosežan državno-pravni čin u istoriji Srbije Nemanjića. Pre krunisanja za cara, Stefan Dušan je morao da obavi jedan važan posao, da srpskog crkvenog poglavara i svog poverljivog čoveka arhiepiskopa Joanikija uzdigne u rang patrijarha.
Bilo mu je svakako dobro poznato da, prema pravilima vizantijskog ceremonijala, samo crkveni poglavar s rangom patrijarha ima pravo da proglasi kandidata za cara, predajući mu krunu i druge znake njegove titule. Proglašenje Joanikija za patrijarha obavljeno je u saradnji s trnovskim patrijarhom Simeonom, koji je prisustvovao svečanosti u Skoplju. Tu važnu uslugu Stefan Dušan je lako obezbedio, budući da je od početka vladavine bio u dobrim odnosima s trnovskim carem Jovanom Aleksandrom, čijom sestrom Jelenom se i oženio. Odavno je postavljeno pitanje hronologije rukopoloženja Joanikija za patrijarha. Najpre je izneta pretpostavka da je taj čin obavljen na Cveti, veliki praznik koji pada na nedelju dana pre Uskrsa (9. aprila 1346). Međutim, postoje i pretpostavke da je Joanikije rukopoložen za patrijarha nešto ranije, u januaru 1346. godine, po svoj prilici na Bogojavljenje. Izvesno je da u izvorima nema jasnih podataka o vremenu rukopoloženja Joanikija za patrijarha, pa se taj značajan čin samo može datirati u vreme između Dušanovog proglašenja za cara i krunisanja, odnosno između januara i aprila 1346. godine.
Iz opisa Dušanovog krunisanja, koji se nalazi u autobiografskoj belešci uz Rakovački prepis "Zakonika", vidi se da su toj svečanosti u Skoplju prisustvovali još neki visoki crkveni dostojanstvenici, pre svega, svetogorski prot sa časnim igumanima i starcima atoskim. Iako će kasnije biti više reči o odnosu cara Stefana Dušana prema manastirima i monasima Svete gore atoske, treba naglasiti da je prisustvo njenih časnih čelnika na svečanosti u Skoplju bilo logična posledica sporazuma koji su oni nekoliko meseci ranije sklopili sa srpskim kraljem, a čije su odredbe navedene u Dušanovoj opštoj hrisovulji svetogorskim manastirima iz novembra 1345. godine.
U opisu Dušanovog krunisanja navedeno je da su svečanosti prisustvovali i "arhijereji prestola grčkog i sav sabor", što se, prema iznetim tumačenjima, odnosilo na ohridskog arhiepiskopa Nikolu, čije se sedište od 1334. godine nalazilo u granicama srpske države.
PREMA opisima dvojice ondašnjih savremenika, vizantijskih istoričara Jovana Kantakuzina i Nićifora Grigore, Dušanovo carsko krunisanje bilo je propraćeno nekim odlukama koje su važne za ocenu unutrašnjih prilika u novostvorenom Srpskom carstvu. Jovan Kantakuzin piše da je tom prilikom Dušanov sin Uroš dobio dostojanstvo kralja, čemu, čini se, nije posvećena dovoljna pažnja, a ta značajna vest je tumačena da je tada mladi Uroš postao očev savladar, kao što je to bilo u susednoj Vizantiji. Međutim, takvo objašnjenje nije prihvatljivo jer je poznato da je u carstvu Romeja savladar ili sacar dobijao titulu vasilevsa, a da titula kralja nije bila poznata Romejima.
Dodeljivanje titule kralja mladom Urošu, koju su srpski vladari nosili od krunisanja Stefana Prvovenčanog (1217), svedoči o želji Stefana Dušana da, i pored uzimanja carske krune, očuva određene državno-pravne tradicije u Srbiji. One su, kao što ćemo kasnije videti, imale posebno mesto u odnosima cara Stefana Dušana sa nekim susednim državama, pre svega s Dubrovnikom. Kao kralj, Uroš se retko javlja u Dušanovom "Zakoniku", čiji su redovi bili prožeti idejom carstva ustanovljenog u Srbiji baš od Stefana Dušana.
DRUGA značajna odluka koja je propratila carsko krunisanje Stefana Dušana takođe je povezana sa položajem i statusom mladog kralja i savladara Uroša. O njoj govori učeni Vizantinac Nićifor Grigora. Naime, on kaže da je tada Stefan Dušan sa sinom podelio državu: Urošu je ustupio da po tribalskim (srpskim) običajima vlada zemljom od Jonskog zaliva i reke Dunava do grada Skoplja, a za sebe je zadržao romejske zemlje i gradove, prema uobičajenom romejskom načinu života, do prolaza kod klanaca Hristopolja.
Te zanimljive vesti odavno su registrovane u stručnoj literaturi, ali su kasnije autori nastojali da u drugim savremenim izvorima uoče podatke koji bi govorili o podeli Srpskog carstva posle 1346. godine. Pre svega, posebna pažnja je posvećena hrisovulji cara Stefana Dušana Dubrovniku od 20. septembra 1349. godine, u kojoj se nekoliko puta govori o zemlji carevoj i kraljevoj.
Takođe je uočeno da se u hrisovulji cara Stefana Dušana Hilandaru iz 1348. godine, manastiru potvrđuju sela u Srbiji i Romaniji, ili zemlji grčkoj. Naslućeno je da ta podela u geografskom smislu odgovara sadržini vesti Nićifora Grigore, ali i zonama različitih uticaja privređivanja u starim srpskim i osvojenim vizantijskim krajevima. Pažnja je posvećena i hrisovulji cara Stefana Dušana iz 1352/3. godine, kojom se serskom mitropolitu Jakovu daruje crkva svetog Nikole na Pčinji, a uz taj akt priložena je i kratka potvrdna hrisovulja kralja Uroša.
Pomenutim dokazima pridodato je i duhovito zapažanje da je najviše vizantijske titule car Stefan Dušan dodeljivao velikašima u Romaniji. Behu to despoti Simeon Paleolog, Jovan Asen i Jovan Oliver, sevastokratori Dejan i Branko Mladenović, kesari Preljub i Vojihna. Na drugoj strani, u srpskoj zemlji kralja Uroša, valikašima su dodeljivane stare srpske titule, na primer, titula kneza - Vojislavu Vojinoviću, a titula župana - Altomanu.

SVA VLAST
NA osnovu tumačenja podataka pomenutih izvora iskristalisalo se uverenje da je prilikom carskog krunisanja, 16. aprila 1346. godine, Stefan Dušan zaista podelio svoju državu, tako što je sinu, kralju Urošu, dao stare srpske zemlje severno od Skoplja, a on je boravio i vladao u južnim krajevima koje je ne tako davno osvojio od carstva Romeja. Valja priznati da je bilo i umerenijih tumačenja podataka o podeli Srpskog carstva Stefana Dušana. Iskazao ih je još Aleksandar Solovjev verujući da je podela izvršena samo formalno, a da je u stvari čitava teritorija bila pod vlašću Stefana Dušana, što su prihvatili i drugi istoričari.
(NASTAVLjA SE)