Politika mladog cara

Autori: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ I BOŽIDAR FERJANČIĆ

U NOVIJIM radovima, međutim, izneta su i drugačija tumačenja navedenih podataka, kojima je iskazana sumnja u bilo kakvu podelu carstva Stefana Dušana. O tom važnom pitanju raspravljao je Ljubomir Maksimović, potrudivši se da u već izučavanim izvorima, pre svega u hrisovulji cara Stefana Dušana Dubrovniku (izdatoj septembra 1349), uoči podatke o jedinstvu teritorije Dušanovog carstva: za prestupe prema Dubrovčanima u carevoj i kraljevoj zemlji nadležan je carev sud, a Dubrovčani će za prestupe u trgovima carstva i kraljevstva odgovarati pred carskim sudovima; sukobe između dveju strana rešavaće isključivo car.
Zaključak je da je teritorija Srpskog carstva ostala jedinstvena i da je ličnost cara Stefana Dušana predstavljala osnovni činilac objedinjavanja srpskih i vizantijskih zemalja u njegovim granicama. Što se tiče vesti Nićifora Grigore, ona je odraz razlika u načinu života, "ekonomskim i društvenim prilikama, pa i u organizaciji i metodama upravljanja".
Razmatrajući pitanje ustrojstva Srpskog carstva, Sima Ćirković je, takođe, krenuo od Dušanove hrisovulje Dubrovniku, u kojoj je uočio još neke dokaze o jedinstvu teritorije srpske države. Ljudi koji su posle 1333. godine prispeli u Ston i Stonski rat označeni su kao "ljudi carstva mi", a u odredbi o vraćanju međa na stanje iz vremena kralja Milutina "stare nemanjićke zemlje koje okružuju tadašnju dubrovačku teritoriju ubrajaju se u carevu zemlju". Spomenu careve i kraljeve zemlje u hrisovulji Dubrovniku Ćirković je suprotstavio analizu redova Dušanovog "Zakonika", gde se kralj pominje samo nekoliko puta.
Upoređujući ta dva saznanja, on veruje da je pominjanje kraljeve zemlje i kraljevstva u povelji Dubrovniku posledica Dušanove želje da se u odnosima s Republikom osloni na stare tradicije koje su postojale još od vremena kraljevstva u Srbiji, jer "kralj je bio naslednik prava i obaveza ranijih srpskih vladara u odnosima sa Dubrovnikom i u toj ulozi nije mogao biti osporavan".
S DRUGE strane u Dušanovom "Zakoniku" nije bilo potrebe da se pominje kralj, odnosno Uroš, jer u upravnom sistemu, hijerarhiji jurisdikcije i metodi vladanja nije bilo ničeg što bi odgovaralo podeli na zemlju carevu u kraljevu. Podela je bila čisto teorijske prirode, a imala je svoje korene u Dušanovom nastojanju da istakne kontinuitet srpske države, ali i da naglasi kontinuitet svoga udela u carstvu Romeja, odnosno osvajanja njegovih gradova i krajeva.
Izvesno je da rezultati novijih istraživanja potvrđuju ranije naslućivano uverenje da je podela Srpskog carstva posle 1346. godine bila čisto teorijska, a da se čitava teritorija nalazila pod neprikosnovenom vlašću Stefana Dušana. Uostalom, u vreme izdavanja hrisovulje Dubrovniku (septembra 1349), a i proglašenja prvog dela Dušanovog "Zakonika" (1349), kralj Uroš je bio vrlo mlad, pa je teško verovati da je mogao da obavlja neke vladarske dužnosti u njemu dodeljenom delu Srpskog carstva.
U vezi sa carskim krunisanjem Stefana Dušana postavlja se pitanje tumačenja osnova njegove carske ideologije, odnosno namera s kojima se odlučio na taj korak, stavši tako formalno u isti rang s vladarima susednih država Vizantije i Bugarske. U našoj i stranoj istoriografiji dugo je preovlađivalo uverenje da je uzimanjem carske krune Stefan Dušan nameravao da, slično planu bugarskog cara Simeona (893-927), osvoji Carigrad, sruši Vizantiju i da na njenim temeljima obrazuje novo srpsko-grčko carstvo koje bi nasledilo i univerzalističke pretenzije carstva Romeja.
Međutim, izneta su i nova tumačenja carske ideologije Stefana Dušana. Pre svega, uočeni su glavni činioci u oblikovanju ideje carstva u politici Stefana Dušana. Ocenjeno je da je jedan od odlučujućih faktora bilo osvajanje prostranih vizantijskih teritorija, zbog čega se u vremenu između 1343. i 1345. godine Stefan Dušan i nazvao „čestnik Grkom”.
S druge strane, u autobiografskoj belešci uz Dušanov "Zakonik" rečeno je da mu je Bog darovao "zemlje i sve strane pomorja i velike gradove carstva grčkog". Takvo Dušanovo učešće u carstvu Romeja politički je obeleženo planiranjem braka mladog Uroša i kćerke carice Ane Savojske (1343), a simbolički - kraljevim pristankom da Svetogorci pre njegovog imena spominju ime cara Romeja (novembra 1345).
DRUGI značajan temelj carske ideologije Stefana Dušana predstavljalo je pozivanje na poznate tradicije prema kojima su svi carevi Romeja u stvari naslednici prvog hrišćanskog cara Konstantina Velikog, kojem je anđeo kao glasnik Gospodnji predao krunu i druge znake carske vlasti. Ta misao je iskazana u pomenutoj belešci uz Dušanov "Zakonik", gde se naglašava: "I sve mi dade u ruke kao Velikom Konstantinu caru, zemlje i sve strane pomorja i velike gradove carstva grčkog".
Sličnu ideju nalazimo i u arengi Dušanove srpske hrisovulje manastiru sv. Pantelejmona na Svetoj gori, u kojoj gde se ističe da je primanjem carskog venca on postao podoban carevima, kao i "velikom i ravnoapostolnom caru Konstantinu". Sima Ćirković veruje da su Dušanova carska ideologija i njegov stav prema carevima Romeja počivali na principima kojih su se u odnosima s Paleolozima pridržavali bugarski vladari. Posedujući titulu cara, oni su učestvovali u romejskom carstvu, ali bez želje da ga razore ili zamene.

Krunisanjem Stefana Dušana uvećao se broj careva u hrišćanskom svetu, što je nesumnjivo oslabilo ideju o postojanju jednog univerzalnog carstva, ali nije značilo i njenu negaciju. Odnos Stefana Dušana prema Vizantiji može da se posmatra kao neka vrsta savladarstva, čiji se koreni naziru u poznatom sporu oko karaktera carske vlasti između Andronika III Paleologa i trnovskog cara Jovana Aleksandra, opisanom u delu Jovana Kantakuzina. Tada je car Romeja tražio da bugarski vladar prizna njegovo prvenstvo, jer po romejskom zakonu carevi sinovi najstarijeg nazivaju carem, pokoravaju mu se i služe mu.

Za vreme vladavine Jovana Kantakuzina u prestonici (1347-1350) menja se položaj Stefana Dušana, koji više nije "učesnik" u carstvu, već postaje protivcar. U prilog iznetom tumačenju govori činjenica da je car Stefan Dušan priznao Jovana V Paleologa za vasilevsa Romeja. Učinio je to najpre u zimu 1350/1. godine prilikom susreta s Jovanom Kantakuzinom nadomak Soluna, kada je caru-piscu rekao "da ne treba da bude žalostan što je prisvojio neki deo države Romeja jer sam ima mnogo puta više prisvajajući od iste (države) ono što drugom pripada". Pri tom je svakako mislio na mladog cara Jovana V Paleologa. Nekoliko meseci kasnije (krajem proleća 1351) car Stefan Dušan je isto tako postupio. Sklopio je ugovor s Jovanom V Paleologom o zajedničkoj borbi protiv Jovana Kantakuzina, a uskoro mu je pružio i sasvim konkretnu pomoć u toj borbi.
KADA se govori o karakteru i značenju carske titule Stefana Dušana, treba voditi računa i o načinu na koji je on sam izražavao svoje carske ideje i pretenzije. U srednjovekovnim uslovima povelje su bile pravo ogledalo državno-pravnih, titularnih i teritorijalnih pretenzija. Car Stefan Dušan je prvi srpski vladar koji je izdavao na grčkom jeziku pisane hrisovulje, povelje overene zlatnim pečatom, čije je darivanje, kao izraz posebne milosti, predstavljalo isključivo pravo careva Romeja.

Takvi njegovi akti, od kojih su uglavnom sačuvani oni koji su izdati svetogorskim manastirima, pisani su potpuno po ugledu na hrisovulje vizantijske carske kancelarije. Istini za volju, treba naglasiti da je Stefan Dušan još kao kralj izdavao hrisovulje pisane grčkim jezikom, ali su one u nekim odlikama odstupale od odgovarajućih uzora careva Romeja. Važna je i činjenica da je posle krunisanja u Skoplju (aprila 1346) car Stefan Dušan izdavao i grčkim jezikom pisane prostagme - vrstu povelja koje su bile jedno od osnovnih obeležja vlasti cara Romeja.
Za pravu ocenu Dušanovih carskih pretenzija naročito su dragocene njegove hrisovulje jer njihove intitulacije i potpisi rečito o tome govore. Poodavno je uočeno da se u Dušanovim carskim potpisima pojavljuju etnički i geografski nazivi kojih nema u godinama kraljevstva. To su, pre svega, termini „zapadna strana” i „Pomorje” koji očigledno predstavljaju odraz osvajanja vizantijskih gradova i krajeva.

Carski potpis


U POTPISIMA povelja cara Stefana Dušana zapažaju se dve osnovne varijante, koje neposredno zavise od jezika kojim su akti pisani. U srpskim hrisovuljama nastalim posle aprila 1346. godine Stefan Dušan se najčešće potpisivao kao „car Srba i Grka”, što podseća na uzore vizantijskih careva čija se titula uvek vezuje za pojam Romeja, dakle, za etnički ili državno-pravni pojam, a ne za geografsku kategoriju.

U grčkim hrisovuljama, pak, on se najčešće potpisuje kao „Stefan i Hristu Bogu verni car i samodržac Srbije i Romanije”. Taj oblik potpisa očigledno je nastao po ugledu na potpise vizantijskih careva, samo što se, umesto Romeja, javlja termin Romanija, a Dušanova carska titula ne vezuje se za etničke, odnose državno-pravne pojmove, već za teritorijalne nazive.

(NASTAVLjA SE)