Rukopoložen patrijarh Joanikije

Autori: akademici SIMA ĆIRKOVIĆ I BOŽIDAR FERJANČIĆ
O NAVEDENIM oblicima Dušanovih carskih potpisa treba dati nekoliko napomena. Naime, u tim prilikama se u njegovoj carskoj titulaturi uvek na prvom mestu navode Srbi ili Srbija "koji kao najvažniji oslonac Dušanove vlasti nisu mogli biti zaobiđeni". S druge strane, važno je saznanje da se termini Grci i Romanija javljaju u Dušanovim potpisima i pre njegovog carskog krunisanja: jula 1344. godine srpski kralj je svoj prvi sačuvani grčki akt potpisao kao "kralj Srba i Grka", a oktobra 1345. godine grčku hrisovulju manastiru sv. Jovana Prodroma kod Sera potpisuje kao "kralj Srbije i Romanije".
Upotreba termina Romanija, čime se Dušanovi grčki potpisi jasno razlikuju od romejskih uzora, čini se da označava izvesno ograničenje njegove carske titule i svedoči da je on bio svestan okolnosti da mu i posedovanje velikih delova vizantijske teritorije nije o tome dovoljno da se tituliše kao car Romeja. Pre svega, trebalo je misliti na osvajanje carske prestonice Konstantinopolja, ili makar slavnog grada Soluna.
Međutim, dokumenti potekli iz Dušanove vladarske kancelarije nisu jedini vid njegovih carskih pretenzija iskazivanih posle krunisanja u Skoplju. Uzimanje carske titule moralo je imati odraza i u radu njegovih državnih kovnica. Posle tog čina, Stefan Dušan je kovao novac s carskom titulom u natpisima na srpskom ili latinskom jeziku i taj novac bio je boljeg kvaliteta u odnosu na ranije serije novaca u Srbiji.
Sasvim je razumljivo da je carsko krunisanje Stefana Dušana imalo odraza i u natpisima pečata, sačuvanih uz njegove carske povelje. Može se reći da su postojale dve vrste Dušanovih carskih pečata: jedna za krajeve koji su se donedavno nalazili pod vlašću Romeja, pa i za Svetu goru, a druga namenjena srpskim zemljama.
ZAHVALjUJUĆI istraživanjima u oblasti umetnosti u srpskoj državi sredine DžIV stoleća, stečena su i nova saznanja o posledicama koje je Dušanovo carsko krunisanje ostavilo u graditeljstvu i slikarstvu tog vremena. Svakako nije slučajno da su baš sredinom DžIV stoleća sagrađeni reprezentativni spomenici-zadužbine: Dečani, Sveti arhanđeli kod Prizrena i Matejič.
Zanimljivo je da je građenje Dečana započeto još za vladavine Stefana Dečanskog, nastavljeno za vladavine kralja Stefana Dušana, a dovršeno posle njegovog krunisanja u Skoplju. Crkva je bila posvećena Hristu Pantokratoru, verovatno uspomena ktitora koji je s porodicom u progonstvu u Carigradu boravio u slavnom manastiru Hrista Pantokratora. Dušanova ideja carstva našla je svoj puni izraz u zidanju manastira Sveti arhanđeli kod Prizrena. Njegova crkva posvećena svetom arhanđelu Mihajlu koji srpskom caru daruje pobednički mač, prenoseći mu harizmu i znake božanske vlasti po uzoru na Konstantina Velikog. Na osnovu svih radnji preduzetih u gradnji manastira Sveti arhanđeli, kao i njegovog izgleda, može se pouzdano verovati da je Stefan Dušan zamislio da ova velelepna crkva bude njegov mauzolej. U jugozapadnom delu crkve nalazio se Dušanov grob.
Najzad iz tog vremena potiče i crkva Bogorodice u Matejči na Skopskoj crnoj gori, građevina impozantnih dimenzija čije je zidanje takođe završeno posle Dušanovog carskog krunisanja.
Novija istraživanja su pokazala da je Dušanovo carsko krunisanje unelo važne promene i u likovnim predstavama vladajuće porodice. U ranijim kompozicijama porodice kralja Stefana Dušana u središtu se nalazio mladi Uroš okružen roditeljima, a posle aprila 1346. godine u središtu stoji car Stefan Dušan, po uzoru na vizantijsku carsku ikonografiju. Promene se zapažaju i u predstavi loze Nemanjića, koja je prvi put slikana u Gračanici kralja Milutina (oko 1320). U tim kompozicijama iz doba kraljevstva u vrhu loze predstavljan je rodonačelnik dinastije Stefan Nemanja - sveti Simeon Mirotočivi, a zatim se u nizu nalaze njegovi potomci, do vladara iz vremena slikanja loze. Međutim, u takvim kompozicijama se posle 1346. godine na vrhu loze slika kralj i car Stefan Dušan, sam ili sa suprugom Jelenom i sinom Urošem, dok se neki poštovani preci, kao na primer Stefan Nemanja, nalaze u donjem delu kompozicije.
ZAPAŽA se još jedna novina: pored pripadnika dinastije Nemanjića slikaju se i vizantijski carevi, uz čije likove stoje grčki natpisi. Najzad, može se naslutiti da je ideja carstva unela promene u još neke vidove duhovnog i umetničkog života Srbije sredine DžIV veka. Nešto pre carskog krunisanja, Stefan Dušan je naredio piscima okupljenim oko Pećke patrijaršije da sačine zbornike o životima kraljeva i arhiepiskopa srpskih, kao i da postojeće dopune žitijima onih koji nedostaju. Time je želeo da proslavi svete i slavne pretke, ali i da podvuče saglasje države i crkve. Istovremeno, želeo je da osigura legitimnost pozicija na prestolu Srbije i Romanije, ili status cara Srba i Grka.
Ostavićemo za trenutak po strani carsku titulu Stefana Dušana, stečenu u Skoplju (16. aprila 1346), i pozabavićemo se pitanjem koje je promene u titulaturu srpskog crkvenog poglavara unelo njegovo rukopoloženje za patrijarha. Pre Dušanovog carskog krunisanja srpski arhiepiskop Joanikije unapređen je za patrijarha budući da je samo s tim činom mogao Stefanu Dušanu da dodeli znake carskog dostojanstva. Iz podataka savremenih izvora moglo bi se zaključiti da se srpski crkveni poglavar nije, analogno Dušanovom postupku, nazivao patrijarhom Srba i Grka.
U dokumentima i natpisima na portretima uz njegovu titulu patrijarha pominju se srpske i pomorske zemlje. Samo u jevanđelju pisanom septembra 1354. godine za serskog mitropolita Jakova stoji da je završeno u vreme cara Stefana Dušana i "svepreosveštenog i blagočastivog patrijarha Srbljem i Grkom mir Joanikija". Tek se Joanikijev naslednik patrijarh Sava (1354-1375) u dokumentima i potpisima pojavljuje kao patrijarh Srba i Grka.
Ako se posmatraju posledice proglasa carstva u Srbiji, postavlja se kao prirodno i pitanje kako su države i vladari tadašnjeg sveta reagovali na carsku titulu Stefana Dušana, jer sasvim je izvesno da je on tim činom poremetio političko ustrojstvo hrišćanske vaseljene. U traženju odgovora najpre ćemo se okrenuti Vizantiji, budući da je krunisanjem za cara Stefan Dušan neposredno ugrozio idealnu suprematiju cara Romeja u hrišćanskom svetu.
PREMA državno-pravnoj teoriji koju je Vizantija dosledno zastupala i branila do kraja svog postojanja, vasilevs Romeja je, kao naslednik prvog hrišćanskog cara Konstantina Velikog, bio jedini zakoniti vladar hrišćanske vaseljene, a njegovo zemaljsko carstvo trebalo je da bude sazdano po ugledu na carstvo nebesko.
Braneći tu teoriju univerzalne vlasti, Vizantija je stvorila sistem hijerarhije država na čijem čelu se nalazio vasilevs Romeja, a svi drugi vladari imali su svoje mesto, čiji je rang zavisio od njihovog ugleda i moći, što je i određivalo odnos vasilevsa prema njima. Međutim, Stefan Dušan nije bio prvi vladar koji je ugrozio taj gospodareći položaj vasilevsa Romeja u hrišćanskoj vaseljeni. Mnogo ranije to je učinio Karlo Veliki, koga je papa Lav III na Božić 800. godine krunisao u Rimu za cara.
Uskoro je usledio još opasniji pokušaj uzurpacije prava vasilevsa Romeja. Učinio je to moćni bugarski vladar Simeon (893-927), koji je u Carigradu krunisan za cara (913) i koji je jasno iskazivao namere da osvoji Carigrad i osnuje grčko-bugarsko carstvo sa istim univerzalističkim pretenzijama u hrišćanskom svetu.
Stefan Dušan je bio poslednji vladar koji je svojim carskim krunisanjem neposredno ugrozio suprematiju vasilevsa Romeja u hrišćanskoj vaseljeni, pa najpre treba pogledati kako je Vizantija reagovala na taj čin. Da bi se razumeli karakter i vreme te reakcije, podsetićemo na važnu okolnost da je u danima Dušanovog krunisanja u Vizantiji još uvek trajao građanski rat započet u jesen 1341. godine, u kojem se Jovan Kantakuzin borio za carski presto s regentstvom carice-majke Ane Savojske koja je u Carigradu vladala u ime maloletnog sina Jovana V Paleologa.
U Vizantiji su faktički postojala dva cara: na jednoj strani to je bio mladi Jovan V Paleolog, najstariji sin i zakoniti naslednik rano preminulog Andronika III Paleologa (umro 15. juna 1341), a na drugoj je stajao uzurpator Jovan Kantakuzin, koji je 26. oktobra 1341. godine u tračkoj tvrđavi Didimotici proglašen za cara. Ne treba izgubiti iz vida i činjenicu da je u tim godinama carstvo Romeja predstavljalo po teritoriji malu državu, čije su unutrašnje snage usahle u građanskim ratovima prve polovine DžIV veka.

POBEDNIČKI NALET DUŠANA
NASUPROT slabašnoj Vizantiji stajao je kao protivnik moćni srpski vladar Stefan Dušan, "koji je u pobedničkom naletu oduzeo polovinu njene teritorije. Nikada ranije u dugoj istoriji carstva Romeja nije tako oštro bila izražena nesrazmera i protivurečnost između vizantijskih pretenzija i političke stvarnosti". Iznete ocene položaja Vizantije, kao i odnosa snaga između nje i države Stefana Dušana bile su neophodne da bi se potpunije i bolje razumeli stav i koraci zvaničnog Carigrada prema Srpskom carstvu.
(NASTAVLjA SE)