Gosti Gore Atoske

Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić
OD velikaša koji su za vladavine cara Stefana Dušana imali titulu sevastokratora, već smo pomenuli moćnog Jovana Olivera, ali je on ubrzo napredovao, stekavši čin despota. Među sevastokratorima u vreme prvog srpskog cara nalazimo i poznatog velikaša Dejana, koji se sa tom visokom titulom prvi put pominje u pismu pape Inoćentija VI od 22. decembra 1354. godine. Naveden je kao prvi među najuticajnijim srpskim velmožama kojima se papa obraćao povodom pitanja crkvene unije. Kao sevastokrator i carev brat, Dejan se pojavljuje i u hrisovulji (oko maja 1355) kojom Stefan Dušan, uz saglasnost carice Jelene, sina Uroša, patrijarha Save i srpske vlastele, potvrđuje Dejanove darove za njegovu zadužbinu crkvu u Arhiljevici.

U carstvu Stefana Dušana nalazimo i ugledne velikaše koji su imali visoku vizantijsku titulu kesara. Krenućemo od Grgura Golubića, koji se s tim činom (Grgur Golubić, kesar kraljevine Raške) pominje u pismu pape Inoćentija VI iz marta 1347. godine. U osnivačkoj povelji cara Stefana Dušana za manastir Sveti arhanđeli kod Prizrena (između 1348. i 1354) zabeležen je i dar kesara Grgura (čovek Damjan kamatnik koji godišnje treba da daje 18 lisičjih koža), na osnovu čega bi se moglo pretpostaviti da su se posedi pomenutog kesara nalazili oko Prizrena.
Za vladavine cara Stefana Dušana dostojanstvo kesara imao je i njegov proslavljeni vojskovođa Preljub, koga u nekoliko navrata, ali bez te titule, spominje Jovan Kantakuzin. Prema podacima tzv. Janjinske hronike, Preljub je postao namesnik u Tesaliji i dobio titulu kesara (1348). Dodeljivanje čina kesara Preljubu može se objasniti njegovim rodbinskim vezama s carem Stefanom Dušanom jer u povelji od 15. aprila 1357. godine car Uroš naziva Preljubovu udovicu Irinu svojom sestrom. U vremenske okvire vladavine cara Stefana Dušana možda spada i kesar Vojihna, poznati namesnik u jugoistočnim krajevima Srpskog carstva (Drama s okolinom).

Pošto smo naveli osnovne podatke o nosiocima činova despota, sevastokratora i kesara u Srbiji cara Stefana Dušana, razmotrićemo kakav su karakter u srpskoj državi imale te tri najviše vizantijske titule. Ocenjeno je da je i u Srbiji dobijanje tih titula zavisilo od stepena srodstva njihovih nosilaca sa carskom porodicom. Careva i caričina braća, kao i carevi roditelji postaju despoti, čin sevastokratora bio je, kako izgleda, namenjen zetovima carske porodice, a daljim rođacima po muškoj i ženskoj liniji do trećeg stepena dodeljivana je titula kesara. Međutim, od tih običaja se odstupilo možda već za vladavine cara Stefana Dušana, a svakako za vladavine njegovog sina, cara Uroša.
U OKVIRIMA politike kralja i cara Stefana Dušana u osvojenim vizantijskim krajevima posebnu pažnju zaslužuje Sveta gora atoska, slavno središte monaškog života pravoslavnog sveta, koje se našlo pod srpskom vlašću u jesen 1345. godine i pod njom ostalo sve do bitke na Marici (25. septembra 1371), kada se vratilo pod skiptar vesilevsa Romeja. U jednom od prethodnih poglavlja videli smo da je neposredno posle dolaska Svete gore pod srpsku vlast kralj Stefan Dušan požurio da formalno sredi odnose s tom zemljom monaha.
Rezultat pregovora koje je sa svetogorskim protom i časnim starcima njegovog sabora vodio kraljev poverljiv čovek i dvoranin logotet Hris, bila je tzv. opšta hrisovulja izdata novembra 1345. godine svim svetogorskim manastirima. U pitanju je svojevrstan ugovor srpskog kralja sa svetogorskim manastirima kojima su određena prava i obaveze obe strane. Svetogorci su tom hrisovuljom priznali kralja Stefana Dušana za novog gospodara, a aprila 1346. godine njihovi najviši predstavnici prisustvovali su Dušanovom carskom krunisanju u Skoplju, čime su prvi u vizantijskom svetu priznali njegovu carsku titulu.
Za tu dragocenu podršku u ostvarivanju carskih planova i pretenzija Stefan Dušan im se izdašno odužio, o čemu svedoče njegove grčke hrisovulje pojedinim svetogorskim manastirima. Prva grupa tih zanimljivih dokumenata nastala je aprila-maja 1346. godine, kada su najviši predstavnici Svete gore boravili u Skoplju, kako bi prisustvovali svečanostima carskog krunisanja Stefana Dušana. Od hrisovulja nastalih u to vreme, danas su poznate one izdate manastirima Ivironu, Filoteju, Zografu, Vatopedu, Ksiropotamu i Esfigmenu. Druga grupa hrisovulja cara Stefana Dušana izdatih svetogorskim manastirima nastala je između septembra 1347. i aprila 1348. godine, kada je on s porodicom boravio na Svetoj gori. Od njih su sačuvane hrisovulje izdate manastirima Esfigmenu, Velikoj lavri sv. Atanasija, Pantelejmonu i Vatopedu. Tokom boravka na Svetoj gori, Stefan Dušan je izdao i hrisovulje Hilandaru pisane na srpskom jeziku.

ZNAK posebne pažnje Stefana Dušana prema Svetoj gori atoskoj predstavljao je boravak njegove carske porodice na tom mestu od kraja avgusta 1347. do aprila 1348. godine. Može se verovati u iskrenost želje cara Stefana Dušana i njegove supruge Jelene da posete Svetu goru i poklone se tamošnjim svetinjama, ali se naslućuju i drugi razlozi koji su naveli srpskog cara da sa ženom i sinom baš krajem leta 1347. godine ode na Atos. Naime, tih meseci iz Carigrada se velikom brzinom širila epidemija kuge, koja je u istoriji ostala zabeležena kao „crna smrt”.
Bolest su u prestonicu na Bosforu preneli Đenovljani iz svoje kolonije Kafa na Krimu. Zato se i veruje da je Stefan Dušan odlučio da se sa svojom porodicom krajem leta 1347. godine skloni od te opake bolesti, a u uslovima izolovanosti Sveta gora mu je mogla pružiti željeno utočište. Takvom tumačenju ide u prilog i činjenica da je uz cara Stefana Dušana na Svetoj gori boravila i carica Jelena - iako je po strogim pravilima života u toj zemlji monaha bilo zabranjeno da na njeno tlo kroči ženska noga. Svestan takvog kršenja pravila života atoskih manastira, jedan kasniji pisac je zabeležio da je carica Jelena došla na Svetu goru „ne javno, no nekako premudro i skriveno”.
Pomenuti zapis pisan u DžVII veku pomaže i u određivanju vremena dolaska srpske carske porodice na Svetu goru. U njemu stoji da je carica Jelena tu stigla 6855 (1347/1348) godine i da je zamolila nekog starca Joanikija da prevede na srpski jezik uvod Jevanđelja koji je napisao ohridski arhiepiskop Teofilakt. To znači da je srpska carska porodica prispela na Svetu goru pre 1. septembra 1347. godine.
Može se s priličnom sigurnošću ocrtati njen itinerer kretanja po Svetoj gori atoskoj. Sasvim je prirodno što su car Stefan Dušan, njegova supruga Jelena i sin Uroš najpre posetili srpski Hilandar, gde su svečano dočekani. Zatim ih je put vodio preko manastira Esfigmena i Velike lavre sv. Atanasija, gde su boravili u decembru 1347. godine.
U JANUARU 1348. godine srpska carska porodica posetila je ruski manastir Pantelejmon, čije je monahe Stefan Dušan bogato darivao, a za igumana je postavio uglednog starca Isaiju, kome je pridodao srpske monahe. Tim zaslugama srpski car je postao drugi ktitor manastira. Posle ponovnog boravka u Hilandaru, usledio je drugi deo putovanja srpske carske porodice po Svetoj gori atoskoj. Ona je najpre boravila u Kareji, gde je carica Jelena obnovila keliju svetog Save postavši tako njen drugi ktitor. Putovanje cara Stefana Dušana završeno je u Vatopedu. Aprila 1348. godine on je izdao hrisovulju tom slavnom manastiru, u čijem uvodu se naglašava briga Dušanovih predaka o Vatopedu.

Ako se pogleda sadržaj hrisovulja Stefana Dušana izdatih pojedinim svetogorskim manastirima, kao i vesti o boravku srpske carske porodice na Svetoj gori (1347/1348), čini se da se mogu izvesti neki zaključci o stavu srpskog cara prema tom središtu monaškog života pravoslavnog sveta. Najradikalniju ocenu politike cara Stefana Dušana prema Svetoj gori iskazao je Vladimir Mošin, verujući da je za vreme njegove vladavine došlo do prave slovenizacije ove zemlje monaha. To se možda moglo zaključiti zbog ulaska srpskih monaha u neke svetogorske manastire, kao i na osnovu uverenja da su tada srpski monasi dolazili na položaj prota. Tačno je da je prilikom posete Pantelejmonu januara 1348. godine Stefan Dušan postavio za igumana svog čoveka, starca Isaiju, i da je uz njega u manastiru naselio mnogo srpskih monaha, ali to ne znači da se slično dešavalo i u drugim svetogorskim manastirima.
Ni podaci o poglavarima Svete gore za vladavine Stefana Dušana, ne daju osnov za zaključak da su tada za prote postavljani samo Srbi. U februaru 1347. godine javlja se prot Nifon, prvi za koga se zna iz vremena srpske vlasti nad Svetom gorom. Tokom boravka srpske carske porodice u Kareji došlo je do promene na čelu uprave Svete gore jer je za prota izabran Srbin Antonije, ugledan hilandarski starac i duhovni otac cara Stefana Dušana. Međutim, on nije dugo ostao na čelu Svete gore - najkasnije do oktobra 1348. godine. Njegovi naslednici Arsenije (dva puta), Teodosije i Silvan bili su Grci.

VELIKI DESPOT
PRELAZEĆI na primere dodeljivanja najviših vizantijskih titula u Srbiji posle proglašenja carstva (1346), krenućemo od Jovana Olivera, uglednog Dušanovog velikaša, koji je s te strane naročito zanimljiv jer nosi dva visoka vizantijska dostojanstva - sevastokratora i despota. Titularni uspon Jovana Olivera, gospodara bogatih rudarskih krajeva oko Kratova i Zletova, jasno se razaznaje iz natpisa uz njegov ktitorski portret na severozapadnom zidu manastira Lesnova. Tu piše da je on „po milosti Božjoj i kralja Stefana Dušana bio kod Srba veliki čelnik, veliki sluga, veliki vojvoda, veliki sevastokrator za verno mu služenje po milosti Božjoj i veliki despot sve srpske zemlje i pomorske i učesnik Grkom”.
(Nastavlja se)